Xã hội Việt

       vào những thập niên đầu của thế kỷ 20

                                             xuyên  qua  hai tiểu thuyết

                                                                  -Con Nhà Nghèo của Hồ Biểu Chánh  

                                                                   -Nửa Chừng Xuân của Khái Hưng

  I- Xã hội miền quê 

       theo tiểu thuyếtCon nhà nghèo của Hồ Biểu Chánh

Hồ Biểu Chánh sinh 1884 tỉnh  ở Gò Công,  22 năm sau khi Pháp  chiếm  3 tỉnh Miền Đông   năm  1862 ,     Ông thuộc  thành phần Con nhà nghèo bình dân . 

Tiểu thuyết của ông được độc giả yêu mến từ lúc mới xuất bản cho đến ngày nay.  Đã có ít nhất 10 tiểu thuyết của ông nổi tiếng được dựng thành phim như: Con nhà nghèo, Chị Đào, Chị Lý

 Bối  cảnh cho cuốn tiểu thuyết  Con Nhà Nghèo.  

Từ lúc sinh ra năm 1884 cho đến  hết thời kỳ học tiểu học  suốt 16 năm trường , Ông Hồ Biểu Chánh  sống ở miền quê.Những vùng đất mà ông đã sống trong thời niên thiếu này là những chất liệu quan trọng cấu thành tác phẩm của ông. Ông có một kiến thức phong phú về xã hội miền quê, từ giới giàu có đến giới cùng đinh, từ người lưu manh đến kẻ lương thiện.  Đấy là  bối cảnh cho tiểu thuyết Con nhà nghèo của ông. 

Tiểu thuyết Con nhà nghèo  được  xây dựng với hai giới  điền chủ  quyền thế và giới tá điền bị trị,  trong một đất nước thuở giao thời giữa phong kiến và Tây hóa  (Tự Do Bình Đẳng). Tiểu thuyết Con nhà nghèo cho  thấy hai bức tranh:   bức tranh đời sống  xã hột  đồng quê  và bức tranh  tệ nạn xã hội cần phải loại  bỏ, nếu muốn cho xã hội miền quê  tiến bộ.  

  I-    Bức tranh  đời sống  xã hột  đồng quê

 Vào thập niên đầu thế kỷ 20, mặc dầu ở thành phố  và các đô thị   đã thấy có các đường dây thép, các bóng đèn điện ,và các loại xe đạp, xe ôt ô, xe điện, xe lửa, trên các đường  xá mở rộng,  nhưng dân  đồng quê chưa biết gì.  Đêm đến trời tối thì đốt đèn dầu hỏa. Có chăng, là mấy người điền chủ  quyền thế  có đủ điều kiện  để biết  những tiện nghi  Tây phương đem tới mà hưởng thụ mà thôi..

1/  Thành phần

Ở đồng quê, có 3 thành phần:  điền chủ,  hội đồng xã   và  tá điền. 

 Điền chủ là những người  có  quyền lực vì  giầu có,  cấp trên phải nể họ

 Hội đồng  xã  gồm nhiều nhân viên:   hương cả,  hương chủ, hương sư, hương thôn, hương quản, nhưng nhân viên nào cũng phải sợ giới điền chủ,   gần như là  tay sai của giới điền chủ    (Hương quản đóng trăng Thị Tố  mà nói rằng:   "Nếu qua binh vực em, thì qua ngồi chức chánh Hương quản này sao yên. Qua ở trong lòng bàn tay bà Cai, qua đâu dám trái ý bà . Vậy em tínhlàm sao bây giờ ?

Còn tá điền  thì là giới nghèo túng bất lực, phải bám vào điền chủ để có ruộng trồng cấy mà sống.  Chẳng hạn  gia đình  Cai Tuần Bưởi  là  tá điền của  gia đình Điền Chủ  Hai Nghĩa , sống trong  khu đất Đập Ông Canh  thuộc quyền sở hữu của Hai Nghĩa,,  Năm nào  mưa thuận gió  hòa  gia đình  Cai Tuần Bưởi  được mùa thì đủ ăn, năm nào mất mùa, phải đóng lúa cho điền chủ, thì không còn gì để ăn, túng thiếu mọi đàng.. 

2/    Nhà  cửa

Nhà  cửa Điền chủ thường là nhà ngói lớn, chung quanh có một vuông tre bao kín mít, phía ngoài lộ có xây gạch làm một cái cửa ngõ chắc chắn  ( nhà Bà Cai Hiếu và Hai Nghĩa) còn nhà của tá điền  thì là nhà tranh vách đất, chỉ cần dăm ba người  dựng lên trong vài ngày (nhà vợ chồng Cai Tuần Bưởi)

3/   Lợi tức  

Lợi tức dân chúng đồng quê : 40 đồng/ một năm, trong khi đó Lợi tức người chauffeur ở thành phố  40 đồng/ một tháng  và lợi tức người quét nhà ở tỉnh  là 8 đồng/ một tháng .

Lợi tức của tá điền thì sao?

Tá điền ,sau  vụ mùa 6 tháng nếu được mùa thì  thu được 100 dạ  (100 dạ  gọi là 1 thiên)  tính ra tiền = 60 đồng. Số  tiền này nếu chia cho 6 tháng thì mỗi  tháng lợi tức là  10 đồng cho gia  đình  gồm 8 người : hai vợ chồng& 5 đứa con và cô em gái ( trường hợp gia đ ình Cai Tuần Bưởi , nhưng năm nào lúa thất, đong lúa ruộng rồi không còn dư hột nào, thì phải lo làm mướn đặng lấy tiền độ nhật.

4/      Vai trò người đàn bà 

Người đàn bà  không còn bị luật tam tòng chi phối.  Họ đã được người chồng kính nể.  Nhiều khi  họ còn lấn quyền người đàn ông..  Chẳng hạn cô  Hai Hường vợ  Hai Nghĩa  la  chồng om sòm  rằng:

Vô đây, đồ khốn nạn! Tuồng mặt như vậy mà đi lấy em tá điền, tốt dữ! Sao không vô mà chào chị dâu của vợ, lại trốn ở ngoài này. "Tuồng mặt lấy tá điền .... Em rể Cai tuần Bưởi ... Quân mọi rợ .... Đồ khốn kiếp ... Đội quần mà đi ... Cấm không cho xuống Đập Ông Canh .

5/  Hôn nhân

Hôn nhân  nặng vì Nghĩa  hơn vì tình.  Lời đối đáp giữa  Cô Lựu ( em)  và  Cai Tuần Bưởi  (anh)  về Tình Nghĩa như sau:

Em cũng biết đạo làm vợ là lo giúp đỡ chồng những việc trong nhà. Nhưng mà vợ chồng phải có cái tình thì ở với nhau mới được. Cái cách chú Hương thân Chiểu nói đó thì chú không có tình chi hết. Chú cưới vợ là kiếm người giữ con, nấu cơm, coi nhà cho chú mà thôi. Lấy chồng như vậy thì vui vẻ gì đó mà ham.

- Tình là cái gì kia. Vậy chớ qua với chị Hai em đây có tình gì đâu, mà vợ chồng qua cũng vui vẻ với nhau vậy đó sao.

- Sao lại không có tình. Mà dầu anh với chị Hai không có tình thì cũng có nghĩa.

6/    Dân chúng ăn vận-  

Dân  nghèo :    vận áo vài nâu

 Đàn bà: rút lấy cái khăn vải rằn xanh vắt vai rồi bước ra (Thị Tố)

Đàn ông cắp cái ô (dù) ở nách   rồi bước ra cửa ,giương cây dù lên che mà đi(Cai tuần Bưởi )

 Dân  giầu :  đàn bà bận áo lót, choàng khăn trắng, đi giày nhung  (Mợ Hai Hường)  mặc áo lụa trắng, quần lãnh đen, đầu đội khăn màu bông hường chân mang giày thêu nhung đỏ  (Cô Ba Nhân)   

   đàn ông thắng ngựa cỡi đi, bịt khăn đen, mang giày tây; đầu đội nón lông đen bận quần trắng, áo dài đen

7/  Thái độ  điền chủ

Ông bà  điền chủ chưa chịu nói chuyện tươi cười với sắp đày tớ

Mợ Hai điềnchủ nạt rằng: “Mày làm sao thây kệ mày chớ ! Tao nói rồi a, nội tháng giêng này phải ra cho khỏi đất tao; nếu cãi lời rồi coi ".

  Còn Bà Cai Hiếu  khi thấy Cai tuần Bưởi xá bà thì bà ngước mắt lên mà hỏi rằng:   “Mày là thằng Bưởi phải hay không?  “

8/  Tuổi thọ  dưới 60       ( giầu  & nghèo)

-          Khi  Bà Cai Hiếu năm mươi tuổi, th ì ông Cai Hiếu đã chết rồi

-          Bố mẹ của  Cai tuần Bưởi  &  CôTư Lưu chết trước khi Cai tuần Bưởi

Xe ngựa  gia đình  Điền Chủ  đi lại

II    Bức tranh Tệ nạn xã hội đồng quê phải loại trừ:

     a/- Điền chủ cường hào bóc lột   giới tá điền: thu  3/4 hoa lợi của vụ mùa.   Nếu hoa lợi  vụ mùa là 400 dạ lúa, thì điền chủ thu 300 dạ lúa, tá điền còn lại  100 dạ   Nếu gặp thời mất mùa thì điền chủ  vẫn thu 300 dạ lúa, tá điền  chỉ  còn lại vài chục  dạ, ráng mà chịu.

     b/  - Điền chủ  cường hào cho vay tiền, không luận đưa bạc ra hồi tháng nào, cũng cứ buộc ngoài giêng hễ 10 đồng phải trả 12 hoặc 13 đồng

     c/  Điền chủ cường hào áp bức  giới tá điền  sai hương quản  (Hội đồng xã) đóng trăng tá điền  (cùm tay chân) tại nhà việc (đình làng)

     d/-   Dân quen  hối lộ  cấp trên ( vụ bà Hương bộ Bảy bị Trần văn Hùng lấn đất,  bà  hối lộ cấp trên 200 đồng)   Hương chủ cười mà đáp: “Cái tục của ta tiền đút lót, quấy phải cũng lo . Không tốn tiền thì không yên trong bụng,  mấy ông quan đừng thèm lấy tiền thì hay hơn .  nhưng hễ không tiền thì họ làm khó khăn lắm ...      

     e/ Điền chủ cường hào  hãm hiếp phụ nữ  giới tá điền  có thai rồi bỏ rơi (Điền chủ cường hào  Hai Nghĩa hãm hiếp Cô Tư Lựu em Cai Tuần Bưởi ).

III-     Biện pháp diệt Tệ nạn xã hội  &Cải tiến Xã hội

   Ông Hồ Biểu Chánh đam mê sứ mạng «văn dĩ tải đạo»

1/     diệt Tệ nạn xã hội 

Ông quảng bá đạo lý  nghiệp báo  : ác giả ác báo

  Ông quảng bá đạo lý  bằng cách kể chuyện, dùng những hệ lụy của cuộc đời, để  kích động người dân tự cải thiện hướng đi & thái độ

  2/  Cải tiến Xã hội

Ông quảng bá đạo lý  Tình nghĩa vợ chồng  

Vợ chồng  CôTư Lưu & Võ văn Cu thật tình nghĩa. Cu vì tình mà không kể trăng tàn hoa rụng, Lựu vì nghĩa nên ưng chịu gởi phận trao thân, đôi dàng đều đem cái nghèo mà hùn hiệp với nhau.  Lựu  nói:  “ Em coi anh Cu có tình mà lại có nghĩa .”

 Ông quảng bá đạo lý  Tình cha con

  Cu chồng cô Lựu bồng thằng Hai mà hun hít nựng nịu tối ngày; Cu nói :  “ Con của cổ là con của tôi. Người ta bỏ tôi nuôi. Thằng nhỏ không có cha, tôi lãnh tôi làm cha”.    Lựu thấy vậy lại càng thêm kính trọng.

 Ông quảng bá đạo lý  Tinh thần liêm chính phục vụ dân

  Quan Kinh lý  Võ văn Hai không nhận   200 đồng  hối lộ của Bà  Bảy.  Bà  bị Trần Văn Hùng lấn ranh,  Bà  nhờ  Hương bộ hối lộ quan Kinh lý . Quan Kinh l ý  nói với Hương chủ : “ Không ai mà lấy một tấc đất., Hương bộ cứ theo làm phiền tôi, nói lấy tiền của nhà giàu không  có hại gì . Ông làm Chủ, xử tội ông Hương bộ  cho. - Phong tục gì khốn nạn lường gạt nhau, còn ai mà lo tân hóa”

  IV   Cái hậu của Tiểu thuyết Con nhà nghèo

Gia đình Hai Nghĩa  bị Ác giả ác báo

1/   Chính Hai Nghĩa bị Ba Cam   em Cai Tuần Bưởi chém.   Ba Cam   rút con dao trong lưng ra rồi hất rớt cái nón lông và chém trên mặt cậu Hai Nghĩa hai dao, đá thêm một đá, nên mặt bị  xẹo xấu đi

 2/ Con cái Hai Nghĩa:

 -Cô Hai Diệu chồng mê say bài bạc phá tan sự nghiệp .

 -Cậu Ba Tý thi hai lần mới đậu bằng sơ đẳng, xài phá,  mang bệnh mà  chết, làm cho Hai Nghĩa mất người nối dõi tông đường ,

 -Cô t ư Thục chết vì bệnh tương tư

  3/ Hai Nghĩa mất tình Cha Con  trong  vụ Quan Kinh Lý Hai

Kinh lý Hai không  được Hai Nghĩa  thừa nhận là con  khi còn sơ sinh vì mẹ ông thuộc gia đình  tá điền nghèo .    Sau này  Kinh lý Hai làm quan thì Hai Nghĩa  lại muốn   thừa nhận,  nên   Kinh lý Hai trả lời  cho Hai Nghĩa biết  qua trung gian  Bà Hương Chủ Khanh: 

 “Xin bà tỏ giùm lại vớ ông Hội đồng rằng tôi kính ông như cha tôi vậy, ngặt vì tôi thương má tôi  (CôTư Lưu)  , tôi trọng cha tôi lắm (Võ v ăn Cu bố ghẻ ), nên tôi không muốn nghe, không muốn hiểu chuyện gì hết . Nếu trách thì tôi cam chịu, nhưng mà tôi chắc không có lỗi trong việc này . Gần nhau thì càng thêm hổ thẹn chớ không ích gì . Thôi, tôi xin kiếu ông bà, tôi đi về .
Chừng Kinh lý Hai   ra khỏi cửa ngõ rồi, Bà Hương Chủ (Cô Ba Nhân  em Hội  đồng Nghĩa ):  lau nước mắt mà nói: "Anh Hai tôi bị chị  nên ảnh mới hoá ra người quấy".

Đừng bóc lọt  người nghèo. Đừng làm quấy. Tốt bụng được thưởng

     V-Tóm lược cốt truyện  Con nhà Nghèo của Hồ Biểu Chánh

 Cô Tư Lựu con nhà tá điền, bố mẹ mất sớm, có hai người anh tên là  Cai tuần Bưởi và Ba Cam. Cai tuần Bưởi là tá điền của Bà Cai Hiếu và vợ chồng  cậu Hai Nghĩa ở  xã Vĩnh Thạnh, còn Ba Cam  làm tài xế  xe hơi cho ông Thầy Kiện Tô Lê ở Saigon.

Từ khi cha mẹ mất đi, cô tư Lựu còn nhỏ tuổi ở chung với Cai Tuần Bưởi. Đến 17 tuổi cô  là gái trổ mã, đẹp và có duyên. Thừa lúc  Cai tuần Bưởi đi làm ăn xa, anh Hai Nghĩa con bà Cai Hiếu điền chủ đã có vợ và con rồi, nhưng vì mê sắc đẹp của cô tư Lựu, ỷ thế  cường hào giầu có hãm hiếp cô cho đến khi cô có thai.  Biết cô có thai , anh Hai Nghĩa bỏ rơi cô.  Cô Tư Lựu sinh con, không được Bà Cai Hiếu anh Hai Nghĩa thừa nhận.

Vì  sợ mang tiếng xấu trong vùng, Bà Cai Hiếu và vợ chồng Anh Hai Nghĩa tước hết ruộng mà Cai Tuần Bưởi đang thuê và trục xuất cả  gia đình anh ra khỏi Đập Ông canh v ùng đất của Bà.

Theo thông lệ thời bấy giờ, Cô Tư Lựu  bị  mang tiếng là  gái hư  vì không chồng mà  có con, và vì thế  khó có ai  nghĩ tới cưới làm vợ. Nhưng may mắn, có anh Cu hiền lành chất phác lại thương số phận hẩm hiu của cô Tư Lựu,  cưới cô làm vợ và nhận con ghẻ  làm con của mình. Anh  Cu yêu vợ và yêu con ghẻ như con của mình. .Sau đó Ba Cam, anh thứ của cô Tư Lựu kiếm việc cho vợ chồng cô Lựu ở Saigon một thời gian ngắn, rồi dắt vợ chồng Cô Tư Lưu  xuống bạc Liêu làm tá điền cho ông Thầy kiện Tô Lê. Nhở đất đai phì nhiêu, nhờ trúng mùa, nhờ công đất mướn rẻ, công thuê nhân công rẻ, vợ chồng cô Tư Lưu dần dà  có vốn. Vốn nhiều thì mua ruộng. Cuối cùng  Vợ chồng cô Tư Lựu làm chủ mấy chục mẫu ruộng   không còn là tá điền nữa. Vợ chồng cô Tư Lưu chỉ có một đứa con tên là thằng Hai. Thằng bé  được  Vợ chồng cô Lựu cho  ăn học. Thằng bé vừa chăm học, vừa thông minh. Học tiểu học , rồi trung học. đậu bằng Diplome ở Mỹ Tho rồi  trúng truyển  kỳ  thi  vào trường  chuyên nghiệp  ngành Kinh Lý  tại Hà Nội. Xong 3 năm học tại Hà Nội, thằng hai đậu  bằng  Kinh Lý đúng lúc 25 tuổi. Sau  khi thi đậu,  thằng Hai được bổ làm Quan Kinh Lý.  Quan Kinh Lý Võ văn Hai được bổ về  công tác tại xã Vĩnh Lợi thuộc tỉnh Gò Công. Trong thời gian công tác tại xã Vĩnh lợi, Quan được các hương chức quý mến vì trẻ  mà lại có chức cao lương hậu, đẹp trai, nhanh nhẹn, thông minh, đức hạnh, thanh liêm.

Biết quan Kinh Lý  còn độc thân, hương chức  nào cũng muốn  làm mai cho quan Kinh Lý. Cuối cùng,  Quan Kinh Lý  bị gài  vào cô Thục  con gái út của vợ chồng Ông Hội Đồng Nghĩa. Thực ra,  Quan Kinh Lý cũng thương yêu cô,  sẵn lòng  cưới cô,   nếu cha mẹ của mình ưng thuận và cho phép. Quan Kinh Lý gởi thơ về mời cha mẹ lên  lo liệu cho mình. Sự việc cưới xin  bị đổ bể, vì  qua sự  tiết lộ của  bác Cai tuần  Bưởi và  Hương Sư,   quan Kinh Lý biết rõ gốc  rễ của mình.  Nếu lấy Cô Thục làm vợ thì hôn nhân  sẽ là loặn luân. Với sự tiết lộ này  Ba ương Chủ  ( cô Ba Nhơn)  và  ông Hội Đồng  Nghĩa  cũng  nhận ra  lý do  sự đổ bể. Câu chuyện chấm dứt  khi Quan Kinh Lý nhận  công tác  mới tại Bạc liêu..

 II- Xã hội tỉnh thành     

     Theo tiểu thuyết Nửa Chừng Xuân của Khái Hưng

Khái Hưng tên thật là Trần Giư, ông thêm chữ Khánh thành Trần Khánh Giư, sinh năm 1896  sau 8 năm Hiêp Ước Bảo Hộ Pháp Patenotre 1888

 Bối  cảnh cho cuốn tiểu thuyết  Nửa Chừng Xuân

Ông xuất thân trong một gia đình quan lại ở xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, Hải Dương nay thuộc Hải Phòng, bố làm tuần Phủ , và bố vợ Tổng Đốc.   Sống  trong một  gia đình  trưởng giả quan lại, nên  Khái Hưng  quen  với sinh hoạt tỉnh thành.  Chính vì vậy Tiểu thuyết  Nửa Chừng Xuân  có bối cảnh thành phố  hơn là bối cảnh đồng quê.

Sống trong buổi giao thời giữa Phong kiến và  Tây Hóa ( trọng về Tự Do và bỉnh đẳng), ông nhận ra  một số tệ nạn  xã hội  tại tỉnh thành cần phải loại bỏ  để xã hội tiến bộ hơn.   Tiểu thuyết  Nửa Chừng Xuân  được ông viết ra  nhằm mục đích đó.

 Đọc  Tiểu thuyết  xã hội này,  độc giả sẽ thấy hai bức tranh riêng biệt : bức tranh đời sống  xã hội   ở tĩnh thành vào những thập niên đầu thế kỷ 20, và bức tranh tệ nạn xã hội từ  thôn quê tới tỉnh thành mà  tác giả muốn loại trừ.

I- Bức tranh từ quê  đến ở  xã hội tỉnh thành                          

Cô  Mai cần tiền  nên đến Hàn Thanh  bán nhà.  Cường hào này nói với Vợ  3: “ Nhà và đất của nó giá đáng nghìn bạc, nhưng rồi bà xem tôi chỉ giả độ ba, bốn trăm là mua rồi.”  Rồi cường hào này  nói  với cô  Mai:  “Chớ đổi ý kiền mà rầy rà đấy. Nhà cô mà tôi đã không mua thì tôi đố đứa nào ở vùng này dám mua nổi. Không những thế, còn khốn khổ cực nhục với tôi nữa kia.    Nhưng ấy là nói phòng xa đấy thôi, chứ chắc cô thương tôi lắm rồi.”  

 Để tránh  né  sự áp chế của Hàn Thanh cường hào trưởng giả miền quê.   Cô Mai lên Hà nội,  đến ở một căn nhà ở phố Yên Phụ, bên hồ Trúc Bạch. Phố này không xa Hồ Hoản Kiếm  nơi  đô hội, cũng không xa  Hồ  Ha-le  nơi có phố khâm Thiên   đất của nhà Thổ  chứa gái Mãi dâm , nơi mà Bà Án dọa  gọi sở Cẩm  nhốt cô Mai vào đó, nếu cô không bỏ cậu Lộc.   

1/- Xã hội tỉnh thành Ồn ào

     Con đường Quan Thánh  nằm giữa Hồ Trúc Bạch vả Hồ Tây là nơi đô hội của thành phố. Con đường Quan Thánh có rất nhiều các loại xe qua lại:  xe đạp, xe kéo,  xe ngựa, xe ôtô ( xe hòm), xe điện, xe lửa,   nhiều loại xe mà thời phong kiến  của dân Việt không có.Thời trước, đi bộ,  cỡi ngựa,  đi  xe ngựa, đi cáng  mà thôi.  Ở gần đó có  mấy nơi giải trí:   Sỡ Thú,  Bách Thảo, Hồ Tây, và Hồ Trúc Bạch. Sở Thú và vuờn Bách Thảo  nơi mà  cậu Lộc nghi cô Mai có  tình nhân hẹn hò ở đó vì kế ly gián của Bà Án.  Con đường Quan Thánh có xe điện thường trực  đi lại đó đây trong thành phố của giới dân nghèo.  Xe điện này  đưa học sinh đến trường Bưởi  (cậu Huy em cô Mai đi học trường Bưởi hàng ngày). Trường Bưởi gần hồ Trúc Bạch và Hồ Tây. Cũng từ đường Quan Thánh tới sở thuộc da về buổi chiều vào giờ tan học và giờ đóng cửa các nhà máy, người ta thấy rải rác từng tốp bốn năm người hay chín mười người hoặc đi chân, hoặc đi xe đạp. màu trắng, màu chàm, màu nâu của bộ quần áo xen lẫn nhau, và tiếng Pháp tiếng Việt ồn ào lẫn tiếng cười khanh khách .   Ðó là bọn học sinh với bọn lao động đi về làng Thụy Khê, làng xưa nay vẫn là nơi ăn trọ của hai hạng người: cắp sách, và làm thợ.Sau này, khi bị Bà Án  mẹ cậu Lộc  đuổi  ra khỏi căn nhà ở bên hồ Trúc Bạch.  chị em cô Mai & Huy đến nương náu tại nhà  trọ của Bà Cán cũng ở Thụy Khê  qua trung gian của  hai chị em  cô Diên& Trọng.  Hai chị em này và Bà  Cán  rất tốt . Bà Cán nhường hàng quà  tại Trường Bưỡi cho cô Mai, và cô Mai chỉ cần vận áo tứ thân  gánh hàng quà  tới cổng trường  thì sẽ đông  học sinh  ùa đến để mua. Bà Cán  lại  giới thiệu cô  Mai cho Họa sĩ  Bạch Hải làm người kiểu mẫu .Sau này   khi  cậu Huy em cô Mai bị bệnh nặng  rồi  khi cô Mai  sinh hạ  cháu Ái, Cô Diên  đã tìm Đốc Tờ Minh đỡ đẻ cho Cô Mai  ngay tại nhà trọ.

Xe kéo dân tỉnh thành

Ngoài khu nhọn nhịp Đường Quan Thánh,   Hà nội tỉnh thành  còn có 36 phố phường Buôn bán

    Xin click   video Hồ Tây

Ca dao  về 36 sáu phố phường ở Hà Nội

(Việt Nam thi văn hợp tuyển của Dương Quảng Hàm có ghi lại )

Rủ nhau chơi khắp Long thành

Ba mươi sáu phố rành rành chẳng sai:

Hàng Bồ, hàng Bạc, hàng Gai,

Hàng Buồm, hàng Thiếc, hàng Bài^[5], hàng Khay,

Mã Vĩ^[6], hàng Điếu, hàng Giầy

Hàng Lờ^[7], hàng Cót, hàng Mây, hàng Đàn^[8],

Phố Mới, Phúc Kiến^[9], hàng Ngang,

Hàng Mã, hàng Mắm, hàng Than, hàng Đồng,

Hàng Muối, hàng Nón, cầu Đông,

Hàng Thùng, hàng Bát^[10], hàng Tre,

Hàng Vôi, hàng Giấy, hàng The^[11], hàng Gà,

Quanh đi đến phố hàng Da,

Trải xem hàng phố, thật là cũng xinh.

Phồn hoa thứ nhất Long thành,

Phố giăng mắc cửi, đường quanh bàn cờ.

Người về nhớ cảnh ngẩn ngơ, ơ lưu truyền

         Hàng Hòm, hàng Đậu, hàng Bông, hàng Bè

Phố hàng Mắm  vào khoảng năm 1905

   2/ Thành phần

Xã hội  tỉnh thành thì nhộn nhịp, nhưng đời sống thì rất khó khăn cho giới thợ thuyền  và lao động. Thợ thuyền  trên  đường về nhà trọ  thường than phiền về việc làm  vất vả mà đồng lương không có bao nhiêu - Giới dân dã, làm lụng vất vả quanh năm mà luôn bị nợ nần, đời sống chật vật .  Thậm chí  nhiều người phải làm nghề  giang hồ  phụ thêm, để có tiền tiêu pha cho gia đình, chẳng hạn cô Diên  chị của cậu Trọng bạn của cậu Huy em cô Mai.  Người  xe kéo  cũng làm thêm việc  giới thiệu khách giang hổ.

 Thực tế chỉ có  giới  trưởng giả ( chủ  xưởng ,quan liêu, chủ tiệm, đốc t ờ…): đời sống  dư giả, nhiều tiện nghi

 3/  Nhà cửa

Làng Thụy Khê, làng xưa nay vẫn là nơi ăn trọ của hai hạng người: cắp sách, và làm thợ.   Còn giớiTrưởng giả có nhà riêng

 4/   Lợi tức  

Lợi tức cho hai mẹ con sống ở một nhà trọ:  12 đồng/ một tháng  tạm đủ

 Lương ông Phán  ( hai v ợ chồng + 3 con):  70  hay 80 đồng /  một tháng

Lương quan Kinh L ý:  120 đồng / một tháng   Chauffeur:40 đồng / một th áng

  Tuỳ phái quét nhà :    8 đồng/ một tháng

 5/  Vai trò  Giới Nữ

Mẹ chủ động, con trai bị khuất phục

Bà án tức giận, quát tháo:  “Muốn sống, ngày mai phải về đây ở với tao. Không biết tao điên hay sao, mà lại để cho mày ở riêng như thế. Còn con bé thì tao sẽ trình sở cẩm bắt bỏ vào nhà thổ.”

 6/  Hôn nhân

Tình  nghĩa, nhưng nghĩa năng hơn tình.

7/ Cách ăn vận

     nghèo : đàn bà mặc áo tứ thân gánh hàng

     đàn ông trưởng giả: âu phục  & giầy tay

     thanh niên quý phái: quần short vải  kaki , giầy cao su

8/  Thái độ 

 dân nghèo:  bẩm bà lớn, bẩm quan lớn, bẩm cụ

trưởng giả :  mày, tao với kẻ dưới

9/   Tuổi thọ   khoảng  50-60 tuổi

      Bố Mẹ cô Mai chết lúc cô Mai mới 19.   Chồng Bà Án  chết trước khi bà Án 50 tuổi.

 II-Bức tranh tệ nạn xã hội từ  thôn quê tới tỉnh thành mà  tác giả tiểu thuyết Nửa Chừng Xuân muốn loại trừ.

  Ở  miền  quê,  cường  hào  vừa muốn tước đoạt  tài sản , vừa muốn  cướp  người  để  làm vợ lẽ cho mình   ( trường hợp Hàn Thanh vừa muốn lấy nhà  của ông Tú Lãm cha của cô Mai, vừa  yêu xách cô Mai để làm vợ lẽ mình)

 Cỏn ở  tỉnh thành thì  có tệ nạn cần phải loại trừ

A- Tệ nạn hôn nhân 

1/     Hôn nhân:-áp đặt  do cha mẹ

     Cậu Lộc xin phép cưới cô Mai , mẹ cậu không chấp thuận.  Bà Án nói :  “Mày phải biệt Chỉ Có vợ Cha mẹ hỏi cho, có cheo có cưới mới quý, Chớ đồ liễu ngõ hoa tường, thì mầy định đưa nó về để bẩn nhà tao hay sao. Tao đã hỏi con quan Tuần cho mày, người ta đã thuận gà. Mày tưởng chỗ người lớn với nhau, nói trẻ con được đấy hẳn. Tự do kết hôn à? Mày không bằng lòng nhưng tao bằng lòng.

2/  Hôn nhân: môn đăng hộ đối quá đáng 

Bà Án nói :    “Mày phái biệt lây Vợ gà Chồng phái tìm chỗ môn đăng hộ đôi, chớ mày định bặt tao thông gia với bọn nhà quê à? Với bọn cùng đinh à? Mày làm mất thể diện tao, mất danh giá tổ tiên, mày là một thằng con bất hiếu. Nghe chưa?

3/  Chữ hiếu quá đáng  -

   Bà Án lạm dụng chữ Hiếu của con: bắt con phải vâng lời mù quáng

4/-   Kế hiểm độc: kế ly gián
 - Bà Án phân rẽ tình yêu bằng kế ly gián và đuổi cô Mai  --  bà  Á n nghĩ thầm:   Phái làm cho mau mới mong có kết quà. Bà Án nói : “Kể thì cũng hơi ác” .Kế ly gián  như sau: bức thư  trong đó có gọn gàng mấy dòng chữ: "Em Mai yêu quí. Giữ lời hứa,anh gửi tặng em số tiền 20 đồng. Và chiều mai,  đúng giờ như lần trước, anh chờ em ở  vườn  Bách Thảo"

B- Si mê tình ái mù quáng mà không muốn có con 

   Cậu Lộc nói: “Anh cứ tưởng  ái tình  là bông hoa thơm không bao giờ  có kết quả. Vì thế khi em  báo tin mừng cho anh biết thì  anh giật mình sợ hãi”

Như vậy là Cậu Lộc si mê tình ái, mà  tính trốn tránh  bổn phận :  đối với mẹ, vợ, con, dân ( Lộc làm quan)    . Cô Mai tiết lộ ý đ ịnh cũa Cậu Lộc :  “Nếu ta đi trốn thì ta cũng chẳng bớt khổ, có lẽ ta còn khổ hơn, mà ta làm cho biết bao nhiêu người vì ta bị khổ lây: đằng anh thì cụ Án, vợ anh, con anh, bạn bè anh, đằng em thì em Huy” 

 III -   Biện pháp Khái Hưng  xử dụng để diệt trừ  các tệ nạn xã hội

 1/  Đối  với thái độ ác (Bà Án) 

     Khái Hưng  quảng bá đạo lý  nghiệp báo:   ác giả ác báo

2/  Đối với thái độ sao lãng bổn phận 

    Khái Hưng  quảng bá đạo lý ChânTâm ( Phật). Chỉ có Chân Tâm  ( con tim vị tha)  mới cải hóa được mọi tệ nạn xã hội. Những quan  lại  có bổn phận phục vụ nhân  dân, phải  cảnh giác thái độ  sống của mình sao cho  thương dân, thương nước nghĩa là  phải  luyện cho mình có lòng vị tha.Chỉ khi đó, mọi người được hạnh phúc, kể cả chính mình, và  quốc gia mới tiến bộ

Khái Hưng dùng  cô Mai để nói quan niệm của mình:  “Vậy sao ta không vì người khác mà hy sinh ái tình cùng hạnh phúc của ta. Em không biết anh nghĩ sao, chứ em, hễ em thấy anh sung sướng thì em cũng sung sướng nhất là từ nay trở đi, vì nay em không ngờ vực bụng anh chút nào nữa. Vậy anh nên vui vẻ mà gánh vác trách nhiệm của anh, anh làm hết bổn phận của anh đối với gia đình và xã hội. Trong khi ấy, ở một nơi xa xăm, một người anh yêu và yêu anh sẽ luôn luôn tưởng nhớ tới anh và ngày đêm mong mỏi cho anh sung sướng

Mục tiêu viết tiểu thuyêt

Khái Hưng: dĩ  văn tải đạo để  canh tân  Xã hội Việt.  Ông quan niệm rằng  Cùng là  con người thì phải thương nhau,  Cùng là đồng bào thì phải thương nhau hơn. Thương nhau thì đừng  làm  hại nhau :Đó là  mục tiêu 1.     Tình thương này có thể  còn là tình thương  vị kỷ.    Ví dụ  yêu  ai vì muốn có lợi cho mình.   Còn cao hơn tình thương vị kỷ là tình thương vị tha .  Đó là  mục tiêu 2.     Tình yêu vị tha bắt nguồn t ừ  đạo lý Chân Tâm của Đức Phật

Tình thương vị tha  thúc đẩy con người  hy sinh phục vụ người khác, phục vụ xã hội.    Nếu có nhiều người có tình yêu vị tha thì xã hội mới tiền bộ, xã hội mới an bình và hạnh phúc đến với mọi người

IV-         Cái hậu của Tiểu thuyết Nửa Chừng Xuân

Cái hậu số 1  đó là: Bà Án ác độc với Cô Mai nên hai đứa cháu trainội con của vợ chồng cậu Lộc chết ,  nguy cơ không có người nối dõi tông đường (nghiệp b áo)

Cái hậu số 2 đó là :  Quan huyện Lộc h ọc được bài học:  Đừng có Si mê Ái tình mù quáng mà đi trốn,  nhưng hãy  có Ái tình Vị Tha ( Chân tâm).  Với Ái tình Vị Tha ,  L ộc s ẽ  thương mọi người mà chu toàn bổn phận đối với mẹ, với vợ, với con, v ới  dân trong huyện của mình.   Cậu Lộc   thốt lên: “  Nhưng em ạ, sao anh không nghĩ tới xã hội, đem hết nghị lực, tài trí ra làm việc cho đời. Rồi thỉnh thoảng hưởng một vài giờ thư nhàn mà tưởng nhớ tới em, mà yêu dấu cái hình ảnh dịu dàng của em, cái linh hồn cao thượng của em. Trời ơi! Anh sung sướng qá, anh trong thấy rõ rệt con đường tương lai sáng sủa của anh rồi. Ðời anh từ nay thế nào rồi cũng đổi khác hẳn. Ðời anh từ nay sẽ không riêng của anh nữa. Anh sẽ uvì người khác, anh sẽ bỏ cái đời an nhàn phú quý mà dấn thân vào một cuộc đời gió bụi.. Em ở xa anh, nhưng tâm trí hai ta lúc nào cũng gần nhau, thì trọn đời hai ta vẫn gần nhau.”

V-    Tóm lược  Nửa Chừng Xuân của Khái Hưng

Cô Mai vai chính trong truyện. Ông Bà Tú Lãm là cha mẹ của cô . Ông bà chỉ có 2 người con. Cô Mai là con cả, câu Huy là con thứ.  Mẹ thì chết sớm, Còn cha thì mới chết. Cuối đời, cha cô  làm ăn sa sút bại sạn, đến khi chết  chỉ còn để lại cho 2 con một cái nhà  mà  thôi, chứ không một tài sản nào hết.. Trên giường bệnh khi nhắm mắt từ trần ông Tú Lãm nhắn nhủ 2 con  hãy thương yêu dùm bọc nhau , cố nghị lực nên người hữu dụng cho đời. Theo lời nhắn nhủ của cha, cậu Huy tiếp tục học,  còn cô Mai lo cho em Huy  ăn học. Một ngày kia cô Mai lên trường Bưởi thăm em, yên ủi em, kích thích em học tập, nhắc nhở em nhớ lời cha nhắn nhủ lúc lâm chung.  Từ giã em  ra về, Cô Mai đi chuyến xe lửa Hà nội Phúc Yên. Trên xe lửa tình cờ một thanh niên mặc Âu Phục  gặp cô.   Người thanh niên này tự xưng mình là Lộc  biết  cô Mai từ lúc cô 11 tuổi khi cha cô dạy  hai em gái của mình ở nhà cha mình tại Huyện Đông Anh khi cha mình làm tri huyện tại đó.  Cậu Lộc kể rằng mỗi lần cậu đi về, đều mua quà cho hai em  gái và cả phần quà cho cô Mai nữa vì cậu coi cô Mai như em mình vậy.  Dần dà  Cậu Lộc hỏi gia cảnh  của cô Mai hiện tại,  biết cô Mai định bán nhà trả tiền ăn và nội trú cho em Huy.  Cậu Lộc dúi 20  đồng để giúp cô giải quyết tạm thời tiền ăn và nội trú cho em c ô. Cô Mai miễn cưỡng cầm.

Về tới nhà Cô Mai bàn tính  với ông Lão Bộc Hạnh về việc bắn nhà, và bán cho ai. Hai người đồng ý bán nhà  và nghĩ rằng chỉ có ông Hàn Thanh là người có thể mua nhà ngay được mà thôi,  rồi họ tìm đến  nhà ông Hàn Thanh.    Ông Hàn này  quả  là  cường hào: ỷ thế sự giầu sang của mình, ỷ thề quyển hành của mình, không nhằm mua nhà mà nhằm mua Cô Mai làm vợ  lẽ. Ông định ngày sang  coi nhà rồi giải quyết vấn đề, ông có nói trước  rằng nếu ông  dính dáng vào vụ này thì không ai dám động đến..

 Buồn nản, cô Mai ra về.   Vừa về tới nhà mình, thì Cô Mai  không ngờ cậu Lộc tới xem việc bán nhà tới đâu.   Biết được thực vấn đề, Cậu Lộc  khuyên cô Mai đi ngay Hànội để tránh né ông Hàn Thanh.  Ở Hànội cậu Lộc thuê nhà cho hai chị em cô Mai ở trong làng Bưởi.

 Dần dà tình yêu nảy nở và mặn nồng giữa Cậu Lộc và cô Mai khiến hai người lấy nhau mà không cheo không cưới. Lộc lấy Mai vụng trộm, cuối cùng Mai có Thai. Bà Án mẹ cậu Lộc tìm cách đuổi cô Mai đi, để cho cậu Lộc  cưới con gái Quan Tuần, như thế mới có  hôn nhân môn đăng hộ đối, như đã dàn xếp. Một đàng bà tạo ra kế ly gián, khai thác tính đa nghi của cậu Lộc làm cho cậu Lộc thù hận cô Mai.  Đàng khác  Bà đến gặp thẳng cô Mai ép cô Mai ra đi.   Vì trọng danh dự, hai chị em cô Mai ra đi bỏ căn nhà mà Cậu Lộc thuê cho. Hai chị em  đến ở nhà trọ do sự trung gian của  chị em cậu Trọng bạn của  em Huy. Bà chũ nhà  trọ rất có cảm tỉnh với chị em cô Mai, giúp đỡ cô Mai triệt để, bà nhường chỗ bán hằng cho cô Mai. Chị em cậu Trọng  tìm thầy thuốc Minh đỡ đẻ cho cô Mai và chăm sóc sức khoẻ cho bé sơ sinh.

Cơn hoạn nạn qua  đi  khi cậu Huy, trúng tuyển kỳ thi tuyển Giáo Học, được bổ nhiệm  đi dạy học . Hai mẹ  con Cô Mai theo em Huy đến nhiệm sở em .  Đến đó thuê nhà cửa rộng rãi, lương cậu cũng khá. Từ đó  đời sống độc lập của gia đình êm ấm : tình  mẹ tình con, tình chị tình em, tình cậu cháu nồng nàn.

 Nhưng đời sống đó còn bị trục trạc một chút nữa.

Bà Án mẹ cậu Lộc tìm đến đòi cháu.  Nguyên do : Vợ chính thức  của cậu Lộc mà bà Án cưới cho đẻ mấy lần,  con đều chết yểu. Bà Án sợ không có cháu nối dõi tông đường.  Bà tìm đến  bắt cháu  và muốn đưa cô Mai về làm lẽ.  Rồi, cậu Lộc biết kế ly gián của mẹ mỉnh trước kia,  đàng khác  biết tấm lòng thủy chung của cô Mai, thì Cậu Lộc  càng yêu cô Mai, muốn trốn đi sống với cô Mai ở chỗ xa xăm.   Cả hai ý  đồ  của Bà Án  và của cậu Lộc  đều  bị  Cô Mai  từ chối, nhưng hứa  sẽ cho đổi tên họ con mình sang họ của Bố, và hứa vẫn còn yêu Cậu Lộc  nhưng   nhất định  không sống đời sống vợ chồng nữa..

Bài viết : Pham xuân Khuyến