Thành Bình Định  (Quy Nhơn):
                                Kinh Đô Đồ Bàn của  Vương Quốc Chàm xưa

                                                                  Bài sưu tầm của Phạm xuân Khuyến

Năm 1799, nhà Nguyễn dùng từ ngữ  thành Bình Định còn nhà Lê trước  kia dùng từ ngữ phủ Hoài Nhơn để  đổi tên Thành cổ Đồ Bàn

Thành Đồ Bàn còn gọi là thành cổ Chà Bàn  nằm ở phía bắc huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định, tọa lạc trên đất các thôn Nam Tân, Bắc Thuận và Bá Canh của xã Nhơn Hậu thuộc huyện An Nhơn và cách thành phố Quy Nhơn 27 km về hướng bắc. Thành Đồ Bàn được xây dựng năm 982 do Chiêm vương Ngô Nhật Hoan, kiến trúc thật kiên cố.

Bên trong có dựng tháp Bảo chướng, bên ngoài có dãy đồi Kim Sơn án ngữ mặt tây, có núi Long Cốt làm tiền án và gò Thập Tháp yểm hậu. Theo sách “Đồ Bàn Ký” của Nguyễn Văn Hiển thì: “Thành hình vuông xây bằng gạch, mở bốn cửa, chu vi hơn mười dặm”. Sách “Thiên Nam Tứ chí lộ đồ” vào thời Lê thì ghi: “Xã Phú Đa xưa có thành gạch gọi là thành Đồ Bàn, hình vuông, mỗi bề dài một dặm, mở bốn cửa, trong đó, có điện, có tháp, Điện đã bị sụp đổ, tháp còn 12 tòa tục gọi là tháp Con gái…”

Thành cổ Đồ Bàn là kinh đô cuối cùng của vương quốc Chiêm Thành  vốn tên là Vijaya từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 15. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông đem một đoàn thủy, lục quân hùng mạnh đánh Chiêm Thành . Sau khi chiếm được, Lê Thánh Tông ra lệnh phá hủy thành Đồ Bàn đổi thành phủ Hoài Nhơn trực thuộc Quảng Nam thừa tuyên. Thành cổ Đồ Bàn là một trong những di tích giá trị. Ngày nay, du khách đến thăm thành cổ Đồ bàn chứng kiến tạn mắt cảnh tang thương dâu bể không khỏi chạnh lòng hoài cổ, tiếc thương cho một triều đại đã lùi vào dĩ vãng xa xăm.
Thành Đồ bàn cũng thôi không nức nở
Trong sương mờ huyền ảo lắng tai nghe
Từ một làng xa xôi bao tiếng mõ
Tan dần trong yên lặng của đồng quê…
(Điêu Tàn-Chế lan Viên)
Qua các di tích và sử liệu ghi chép, du khách có thể tìm lại hình ảnh thời xa xưa.
  ( xin  mời  nghe   bài hát Hận Đồ Bàn  (video )

      Thành Bình Định  (Quy Nhơn):
                   Thành Hoàng Đế Nguyễn Nhạc Tây Sơn

                                        Bài sưu tầm của Phạm xuân Khuyến

Đến năm 1778, thành Đồ Bàn được đổi tên là thành Hoàng đế và giữ vai trò Đại bản doanh của Bộ chỉ huy quân đội Tây Sơn cho đến năm 1786.
Đầu năm 1785, quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy, xuất phát từ thành Hoàng Đế vượt biển vào Gia định đánh tan 5 vạn quân Xiêm, lập nên chiến công vang dội ở Rạch Gầm-Xoài Mút,

Giữa năm 1786, quân Tây Sơn cũng dưới quyền chỉ huy của Nguyễn Huệ, từ thành Hoàng đế tiến ra Bắc Hà lật đổ chế dộ chúa Trịnh, lập lại nền thống nhất quốc gia.
Từ năm 1786 đến năm 1793, thành Hoàng đế là kinh đô của chính quyền trung ương hoàng đế Nguyễn Nhạc.

Đứng về phương diện lịch sử, thành Hoàng đế là một kiến trúc quân sự quan trọng gắn liền với quá trình phát triển thắng lợi của phong trào Tây Sơn trong giai đoạn đầu.
Thành Hoàng đế gồm ba vòng thành: thành nội, thành ngoại và tử cấm thành.
Thành ngoại là vòng thành ngoài cùng, hình chữ nhật nhưng các cạnh uốn lượn, không thẳng, chu vi do được 7400m. Thành mở 5 cửa, cạnh nam mở hai cửa là cửa Vệ hay cửa Nam và cửa Tân Khai. Ba cạnh đông, tây, bắc thì mở ba cửa đông, tây và bắc. Thành ngoại đắp bằng đất, phía trong và phía ngoài bó đá ong.
Thành nội cũng hình chữ nhật, chu vi đo được 1600m. Hai cạnh đông và tây, mỗi cạnh dài 430m, hai cạnh bắc và nam, mỗi cạnh dài 370m. Thành nội cũng đắp bằng đất, bên ngoài và bên trong bó bằng đá ong, chân thành rộng từ 7-9m. Thành nội mở ba cửa: Cửa Tiền hay cửa Nam ở chính giữa cạnh nam nhìn thẳng ra cửa Vệ của thành nội. Thành nội hầu như đã bị san phẳng hoàn toàn.
Tử Cấm Thành là vòng thành trong cùng, hình chữ nhật, chu vi đo được gần 600m. Thành chỉ mở một cửa phía nam, rộng chừng 15m, gọi là cửa Nam Lâu hay cửa Quyển Bồng. Trong Tử Cấm Thành hiện còn giữ 5 con nghê đá và hai con voi đá, là những di vât quý báu của nghệ thuật Chiêm Thành còn sót lại.

Năm 1793, Nguyễn Nhạc mất, thành Hoàng đế đổi tên là thành Quy Nhơn, lệ thuộc vào kinh đô Phú Xuân. Năm 1799, sau khi đánh bại quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh đổi tên là thành Bình Định. Thành Bình Định hoang phế và bị hủy hoại theo thời gian.   Theo “Đồ Bàn Thành ký” của Nguyễn Văn Hiển thì thành Hoàng đế được xây dựng trên nền đất cũ của thành Đồ bàn và chỉ mở rộng về phía đông, kéo dài chu vi đến 15 dặm.

Thành cổ Đồ Bàn hay thành Bình Định từ ấy đến nay chỉ còn trơ một dãy gò sỏi đá cùng ngọn tháp Chàm Cánh Tiên ngạo nghễ với nắng mưa.  Theo nhà khảo cổ Parmentrir, thì đó là trung tâm thành Đồ Bàn thuở xa xưa. Đó đây lác đác vài cây cổ thụ dáng dấp mệt mỏi u buồn cùng những bụi cây gai xương xẩu. Những ao nước như Ao Liệt, Bàu Vệ, Bàu Nóc… là những nét chấm phá, điểm tô cho toàn cảnh bức tranh Đồ Bàn ngày nay.

                      Viếng Đồ Bàn

                      Bài  của Vân Đình

Phật Thệ là đây

Đồ bàn hay Trà bàn cũng là đây,

Vijaya đất Chiêm Thành,

Hoa gấm nhiều phen, phế hưng mấy độ.

Hơn ngàn năm lịch sử, tự thân nó chứa đựng một quá khứ dày

           

Chùa Thập Tháp                                                    Tháp Cánh Tiên                                                        

nằm trong thành Đồ Bàn về phía Bắc                 nằm ngay trung tâm Đồ Bàn

Đồ Bàn được hình thành đâu khoảng thế kỷ thứ 10 sau Tây lịch kỷ nguyên dưới triều Indravarman II. Người Chiêm dùng làm kinh đô từ năm 988.

Đời Lý, năm 1044, vua Lý Thái Tông thân chinh, giết vua là Sạ Đẩu rồi tiến quân vào thành bắt Vương Phi Mỵ Ê cùng các cung nữ biết múa hát điệu Tây Thiên đem về Bắc. Đến phủ Lỵ Nhân(tỉnh Năm Định) vương phi trầm mình. Đời sau có thơ cảm thán:

Thuyền rồng không dựa, dựa thuyền chài

Gắn bó vì chưng trót một hai

Tiết nghĩa mảnh chiên trời ấm lạnh

Cương thường giọt lệ nước đầy vơi

Chứng minh đã có mười phương Phật

Sống thác cùng nhau một giống Hời

Sử sách ngàn năm ghi chép đó

Thương ai mà lại thẹn cho ai

(Hoàng Cao Khải)

Năm 1069, Vua Lý Thánh Tông thân chinh, bắt được vua Chiêm là Chế Củ, Chế Củ dâng đất 3 châu Địa Lý, Ma Linh, Bố Chính để chuộc mạng.

Qua đời Trần, năm 1301 Thượng Hoàng Nhân Tôn sang chơi Chiêm Thành, ước gả Huyền Trân Công Chúa cho vua Chiêm là Chế Mân. 6 năm sau (1306) vua Anh Tông mới đưa nàng về Chiêm sau khi nhận 2 châu Ô, Lý làm sính lễ. Nàng công chúa nước Việt về làm dâu Chiêm Thành:

Chiều Chiều mây kéo Ải Vân

Chim kêu ghềnh đá gẫm thân em buồn

Tuy nhiên mối duyên Chiêm Việt không kéo dài được lâu. Chưa đầy năm Chế Mân chết và tướng Trần Khắc Chung được phái cử vào lấy cớ điếu tang rồi tìm cách đưa nàng về Việt.

Tiếp sau nữa, giữa Chiêm Việt thường xảy chiến tranh, đánh phá lẫn nhau. Nước Việt đem quân vào tận Trà Bàn, vua Trần Duệ Tông mạng vong, đến vua Chiêm Chế Bồng Nga cũng kéo quân ra tận Thăng Long đánh Việt, rốt cuộc bỏ mạng.

Đời Lê, năm 1470, vua Lê Thánh Tông cất quân đánh Trà Bàn, bắt vua là Trà Toàn và sát nhập Chiêm Quốc và Việt. Phủ Hoài Nhơn có tên từ đây.

Khi Nguyễn Hoàng tổng trấn Thuận Quảng đổi phủ Hoài Nhơn thành phủ Quy Nhơn (1602). Thái Tông Nguyễn Phước Tần đổi làm Quy Ninh phủ(16?). Thế Tông Nguyễn Phước Khoát phục lại tên cũ là Quy Nhơn(1742).

Đời Duệ Tông Phước Thuần, năm 1773 Nguyễn Tây Sơn chiếm cứ, củng cố thêm...Nơi đây anh em Tây Sơn vì xảy ra chuyện bất hòa đến nỗi Nguyễn Huệ kéo quân vây hãm: Nguyễn Nhạc đã phải than thở: "Sao nỡ nồi da nấu thịt".

Hoàng đế Thành dưới triều Thái Đức Nguyễn Nhạc. Thời kỳ lưỡng Nguyễn tranh hùng, năm Kỷ Mùi(1799) Chúa Nguyễn Phúc Ánh tức sau này là vua Gia Long đánh lấy thành đổi tên làm Bình Định thành sau hậu quân Võ Tánh và lễ bộ Ngô Tùng Châu trấn giữ.

Năm sau (1800) Tây Sơn do tướng Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem quân vây thành. Trong hơn một năm vậy chặt, trong thành hết cả lương thực, hai ông Võ Tánh và Ngô Tùng Châu đều tuẫn tiết: ông Châu dùng thuốc độc, còn ông Tánh tự thiêu. Ấy là vào tháng 5 năm Tân Dậu 1801. Cái chết bi tráng của hai ông bậc quốc sĩ văn chương có tác phẩm truyền đời:

Ngó lên hòn tháp Cánh Tiên

Cảm thương quan hậu thủ thiền ba năm

Ba năm quan hậu thủ thiền

Thành cô lửa dậy tôi hiền gởi thân.

(Ca Dao)

...

Há rằng ngại một phen thỉ thạch, giải trùng vì mà tìm tới quân vương

Bởi rằng thương muôn mạng tì hưu, thà nhất tử để cho toàn tướng sĩ.

Sửa mũ áo lạy về bắc khuyết, ngọn quang minh un mát tấm trung can

Chỉ non Tây thề với cô thành, chén tân khổ nhắp ngon mùi chánh khí

Tiếng hiệu lệnh mơ màng trước gió, ân tín xưa người bộ khúc thương tâm,

Bóng tinh trung thấp thoáng dưới đèn, phong nghi cũ kẻ liêu bằng sái lệ...

(Đặng Đức Siêu)

Kịp khi nghe tin Phú Xuân thất thủ, vua Cảnh Thịnh chạy ra Bắc tháng 7 năm Nhâm Tuất 1802, tướng Trần Quang Diệu bỏ thành Quy Nhơn, lên đường thượng đạo ra Bắc. Bình Định thành lại về tay chúa Nguyễn.

Từ ấy đến giờ, suýt soát đã 200 năm.

Ôi! Cùng một nơi mà từng là kinh đô hai nước, cuốn theo với nó bao nhiêu cuộc biến đổi đau tang thương.

Ta từ thuở trẻ đến giờ đến nơi đây kể đã ba lần, mỗi lần cách nhau tính ra trên dưới vài mươi năm. Và lần nào cũng nhận ra cảnh vật tiêu sơ thêm nhiều ít, khiến lòng xúc cảm bồi hồi bèn trộm mượn đôi vần lưu niệm:

Trà Bàn Hoàng đế cô đô thành

Cựu tích duy tổn sổ đoạn khuynh

Lầm thương cao khâu chiêm nhất vọng

Bồi hồi suy thán đối thương thanh.

Viếng Trà Bàn

Đô kỳ hai nước dấu còn đây

Dâu bể bao lần cuộc đổi thay

Tiên Tháp đồi cao ngơ ngẩn bóng

Song Trung miếu quạnh thẫn thờ cây

Mưa sa há quản lòng voi đấy

Nắng dãi nài chi dạ nghễ này

Thành quách ngàn năm trời man mác

Bùi ngùi dạ khách bước khôn nguôi.

VÂN ĐÌNH

(Lê Văn Đích)

(Trích Đặc San Lại Giang)

           Đầm Thị Nại  Quy Nhơn

                            Bài sưu tầm của Phạm xuân Khuyến

Ngược dòng lịch sử dưới vương triều Vijaya Chămpa  từ thế kỷ 11 đến thế15,Đầm Thị Nại tức là khu vục Thilibinai, một thương cảng lớn nối với thế giới bên ngoài.Vào thế kỷ  17, từ Đầm Thị Nại các tầu buôn ngược dòng sông Côn lên thượng nguồn đến tận vùng núi Tây Sơn thượng đạo,  một phần  thuộc  Vĩnh Thạnh ngày nay để tiếp tục chuyển hàng hóa lên vùng Tây Nguyên. Các Giáo sỹ   cũng theo con đường này đi truyền đạo. Năm 1618 quan phủ Qui Nhơn Khám lý Trần Đức Tài cho phép giảng đạo.Nhà thờ Lòng Sông  là một di tích  còn lại của những giáo sỹ truyền giáo Bồ Đào Nha khi đặt chân lên vùng đất Đầm Thị Nại Qui Nhơn Bình Định. Nhà thờ Lòng Sông ở thôn Sanh Phương, xã Phước Sơn, huyện Tuy Phước, Bình Định  được xây dựng  theo lối kiến trúc  Gothic, một lối kiến trúc đặc trưng của người Châu Âu trong xây dựng  nhà thờ và cung điện  ( gothic: phần chính diện  được trang trí bằng những khung ô đối xứng,các bông gió  trang trí, và những hoa văn họa tiết, cổng vòm nhọn quen thuộc trong lối xây dựng kiến trúc thánh đường)

kiến trúc gothic

            Nếu muốn  coi Lạng Sơn xin click  Lạng Sơn

           Nếu muốn coi Hà Tiên    xin click    HàTiên DK

            Nếu muốn coi  Đèo ngang  xin click   Đèo ngang