GIẢNG DẠY NGỮ PHÁP TIẾNG VIỆT   

                          THEO TIẾN TRÌNH GIAO TIẾP

                            (Teaching Vietnamese Grammar based on the Communicative

                                             Language Teaching Approach)

                                                                          GS Phan Văn Giưỡng 

                    Từ thập niên chín mươi đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã và đang áp dụng “tiến trình giao tiếp” (the Communicative Language Teaching Approach) để giảng dạy ngôn ngữ. Sở dĩ tiến trình giao tiếp đã được toàn cầu hóa như vậy là do những công trình nghiên cứu và kết quả những cuộc thử nghiệm và áp dụng giảng dạy. Những công trình nghiên cứu đã thẩm định rằng “ ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp” và “mục đích của việc học ngôn ngữ là dùng để giao tiếp” (1). Một quan điểm khác xa với quan điểm truyền thống. Theo quan điểm truyền thống, dạy ngôn ngữ theo tiến trình cấu trúc (structural approach), việc dạy ngôn ngữ chú trọng dạy cho học sinh nhiều kiến thức về từ pháp và cú pháp, đặc biệt chú trọng về từ loại. Trái lại, quan điểm của tiến trình giao tiếp là dạy cho người học biết về đặc điểm cấu trúc của ngôn ngữ nhưng là để dùng trong giao tiếp chứ không phải biết nhiều mà không dùng được.
Như vậy, theo “tiến trình giao tiếp” vẫn phải dạy ngữ pháp nhưng mục đích và cách dạy có khác.

Ðối với việc giảng dạy tiếng Việt, chúng ta cũng đang áp dụng “tiến trình giao tiếp”. Vấn đề đặt ra là dạy ngữ pháp tiếng Việt là dạy những gì? và dạy như thế nào?

 1. Tình hình giảng dạy ngữ pháp tiếng Việt hiện nay

Khi nói đến tình hình giảng dạy ngữ pháp tiếng Việt hiện nay có nghĩa là nói đến tình hình giảng dạy ngữ pháp ở Việt Nam và ở các nước trên thế giới.
Ở Việt Nam, chương trình ngữ pháp tiếng Việt và sách giáo khoa có ghi: “Ngữ pháp chi phối việc sử dụng các đơn vị ngôn ngữ để tạo thành lời nói, làm cho ngôn ngữ thực hiện được chức năng là công cụ giao tiếp trong đời sống xã hội “(2). Và dạy ngữ pháp là “ giúp học sinh có hiểu biết về qui tắc cấu tạo từ, nắm qui tắc dùng từ đặt câu và tạo văn bản để sử dụng trong giao tiếp”. Tuy nhiên, việc thực hiện sự hiểu biết nầy lại là vấn đề khác.Theo sách giáo khoa và vở bài tập cho thấy các bài tập ngữ pháp chưa đáp ứng nguyên tắc giao tiếp.
Ở Úc, từ năm 1991 đã có chương trình mới dành cho việc dạy ngôn ngữ khác tiếng Anh

(Languages Other Than English – LOTE), một chương trình dành cho các lớp từ mẫu giáo đến lớp 10 (Curriculum and Standards Framework – CSF) và một chương trình dành cho lớp 11 và 12 (Study Design). Cả hai chương trình đã có chương trình soạn riêng cho tiếng Việt.Trong các chương trình nầy đều có ghi: ” Mục đích học tiếng Việt: Học sinh học để giao tiếp bằng tiếng Việt với nhiều mục tiêu và tình huống khác nhau” (Goals of learning Vietnamese (LOTE): Students learn to communicate in Vietnamese for many purposes and in many contexts) and “ Students develop an understanding of the way language works. . .” (3- trong CSF). Còn ở trong Study Design thì “ Mục tiêu là dùng tiếng Việt để giao tiếp với người khác và hiểu tiếng Việt như một hệ thống” (Aims: “Use Vietnamese to communicate with others” and “ understand language as a system(4).
Như vậy, ở Úc đang áp dụng tiến trình giao tiếp nghĩa là dạy cho học sinh học tiếng Việt để dùng trong giao tiếp và vẫn dạy cho học sinh hiểu cấu trúc tiếng Việt (ngữ pháp) để dùng tiếng Việt. Tuy nhiên, hiện nay, chúng ta chưa có một bộ sách ngữ pháp tiếng Việt thích hợp với phương pháp mới.
Còn ở các nước khác như ở Mỹ, Gia Nã Ðại, Pháp, Nhật, Nam Hàn, Hòa Lan cũng có những lớp dạy tiếng Việt nhưng thật khó mà thẩm định vì không có chương trình chính thức, có khi họ theo Úc, có khi họ theo Việt Nam và cũng có khi họ vẫn giữ theo truyền thống cũng bởi họ không có chương trình huấn luyện giáo viên tiếng Việt.

2. Quan niệm ngữ pháp trong tiến trình giao tiếp

Trong tác phẩm của Widdowson (5), cho rằng “ mục đích của việc giảng dạy ngôn ngữ là phát triển khả năng giao tiếp”. Quan điểm chung về ngôn ngữ là một phương tiện giao tiếp như sau:
a. Ngôn ngữ là một hệ thống để diễn tả ý nghĩa.
b. Chức năng căn bản của ngôn ngữ là dùng để giao tiếp.
c. Cấu trúc ngôn ngữ phản ánh trong chức năng và cách dùng giao tiếp.
d. Ðơn vị cơ bản của ngôn ngữ không phải chỉ là những yếu tố cấu trúc và ngữ pháp, mà còn là các loại ý nghĩa và chức năng được diễn đạt trong các thể loại dùng ngôn ngữ ( ngữ thể/ văn bản/ ngôn bản/ text type/ discourse forms).
Vì quan niệm như thế cho nên mọi qui luật cấu trúc hoạt động ngữ pháp chỉ được rút ra từ căn bản lời nói sinh động, ngữ thể giao tiếp.
Trong một tác phẩm khác, Wilkins nói về quan điểm ngữ pháp như sau: ” An analysis of the communicative meanings that a language learner needs to understand and express, rather than describe the core of language through traditional concepts of grammar and vocabulary”(6).
Có nghĩa là người học cần hiểu và diễn đạt hơn là mô tả điểm chính của ngôn ngữ bằng quan niệm truyền thống từ pháp và cú pháp.

3. Ngữ pháp tiếng Việt trong một bài học và chương trình tiếng Việt

Khi đã minh định ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp, để trao đổi tư tưởng , tình cảm thì việc học trước hết phải được học để sử dụng một phương tiện giao tiếp, tức là hiểu tiếng Việt trong thế vận hành giao tiếp để học sinh có thể sử dụng tiếng Việt để nghe, nói, đọc và viết.
Việc dạy lý thuyết và phân tích ngữ pháp tự thân không phải là mục đích học tiếng Việt, có chăng chỉ là phương tiện để nhận diện các đơn vị ngữ pháp để hiểu chức năng của chúng, từ đó, sử dụng chúng trong lời nói, trong giao tiếp.
Ngữ pháp tiếng Việt bao gồm tất cả các qui tắc cấu tạo từ, biến đổi từ, kết hợp từ thành ngữ (phrase/ cụm từ), thành câu và các qui tắc liên kết câu để thành đoạn văn và ngữ thể (văn bản/ ngôn bản/ text type/ discourse forms) ( Phụ Bản A). Ví dụ như cách cấu tạo từ đơn tiếng Việt cần đơn giản hóa và tổng hợp (Phụ Bản B).
Trong hai chương trình hiện hành, CSF và Study Design đều có đưa ra những điểm ngữ pháp để học sinh học thực hành: “ The student is expected to recognise and use the following grammatical items:. . .” (7)
Như vậy, những qui tắc ngữ pháp nhằm giúp học sinh vận dụng từ hiểu sang dùng tiếng Việt hơn là ngừng lại ở sự hiểu biết mà thôi.
Ví dụ liên quan đến câu, có các qui tắc chính tả, qui tắc sử dụng dấu câu, viết hoa, qui tắc về ngữ điệu khi nói, đọc: khi nói, đọc hết câu phải nghỉ hơi; Ðọc, nói phải đúng giọng điệu phù hợp với với các kiểu câu theo mục đích.
Ngày nay, các nhà giáo dục cũng như ngôn ngữ đều cho rằng “đơn vị giao tiếp nhỏ nhất là lời nói, có nghĩa là câu” (Phụ Bản C). Do đó, khi dạy ngữ pháp, dù là từ pháp cũng phải rút ra từ căn bản câu: cấu trúc và phát triển câu. Cũng bởi lý do khi một từ đứng riêng lẻ (ngay cả thực từ), khó mà xác định ý nghĩa của nó. Ví dụ như các từ chỉ bộ phận trên cơ thể con người : chân, tay, mặt. . .Trong khi dùng, chúng ta còn có : Bà Nam có chân trong ban chấp hành. . .Ông Bắc là một tay quần vợt. . .Ý nghĩa của những từ nầy khác xa với ý nghĩa chỉ bộ phận trên cơ thể con người.

4. Giảng dạy ngữ pháp tiếng Việt như thế nào?

Khi dạy gữn pháp, thông thường gồm có hai phần: Dạy kiến thức ngữ pháp và dạy thực hành ngữ pháp.
Việc dạy ngữ pháp, dù là dạy kiến thức ngữ pháp, cũng phải được thực hiện bằng hệ thống bài tập thích hợp. Quan điểm dạy tiếng Việt là tạo hoạt động dùng tiếng Việt để giao tiếp, do đó hệ thống bài tập đi từ (a) nhận diện, phân tích đến (b) tổng hợp ứng dụng vào tình huống giao tiếp. Các bài tập phải theo nguyên tắc giao tiếp thực dụng và trực quan.
Ví dụ: Ðề tài học là “Gia đình”.
Cho học sinh nghe đàm thoại sau:
Mary: – Mai ơi! Tôi nghe nói gia đình Việt Nam có đông người lắm, phải không?
Mai : – Có gia đình đông người và cũng có gia đình ít người. Không phải gia đình nào cũng đông cả.
Mary: – Như gia đình Mai gồm có những ai?
Mai : -Gia đình mình gồm có ông bà, ba mẹ, anh chị và mình.
Giáo viên đã có dự kiến trước là qua bài đàm thoại nầy, lấy những điểm ngữ pháp nào để dạy học sinh để có thể soạn bài tập thích hợp.
Mấy điểm cần lưu ý khi chọn điểm ngữ pháp để dạy: thông dụng, dễ và ít phức tạp.
Từ ví dụ trên, giáo viên có thể chọn điểm ngữ pháp “từ ghép hợp nghĩa” có nghĩa là một từ ghép bởi hai từ đơn đều có nghĩa. Như từ ba/ mẹ, ông/ bà, anh/ chị v.v . .và phát triển thêm những từ khác liên quan đến gia đình.
Bài tập nhận diện, phân tích
Sau đây là một vài ví dụ về loại bài tập nầy:
-Hãy viết lại 3 từ ghép hợp nghĩa trong bài đàm thoại vừa nghe.
-Nối hai từ lại với nhau trong các từ sau đây để thành từ ghép hợp nghĩa.
-Hãy tìm phần vị ngữ trong các câu sau đây.
-Hãy thêm dấu hỏi hoặc ngã vào các từ trong các câu sau đây.
-Hãy viết lại các tiếng tính từ trong đoạn văn sau đây.
Sau khi cho học sinh làm một vài bài tập về nhận diện, phân tích, tiếp theo giáo viên cho học sinh làm bài tập (hay là hoạt động dùng tiếng Việt) trong tình huống giao tiếp thực và có tính sáng tạo.

5. Kết luận
Tiếng Việt chúng ta là một sinh ngữ. Từ khi có tiếng Việt và đặc biệt từ khi có chữ quốc ngữ đến nay, tiếng Việt phát triển không ngừng về mọi phương diện ngữ âm, từ pháp, ngữ pháp và ngữ thể.
Ði từ lý thuyết đến thực hành tiến trình giao tiếp để dạy ngữ pháp tiếng Việt đòi hỏi người dạy cập nhật kiến thức ngữ học Việt Nam và nhiều nổ lực trong việc soạn các bài tập ngữ pháp có tính thực dụng mới có thể giúp học sinh thích thú học tiếng Việt.
Sức mạnh của ngôn ngữ (power of language) cho thấy sự thành công và hạnh phúc trong đời sống là do phần lớn diễn đạt ngôn ngữ lưu loát chứ không phải bằng thông hiểu các lý thuyết ngôn ngữ. Giảng dạy tiếng Việt là giúp học sinh diễn đạt thông thạo tiếng Việt và tiếp thụ tinh hoa văn hóa Việt Nam.

GS. Phan Văn Giưỡng* 
_______________________