Đặc điểm ngôn ngữ Thơ Tự Do

          của  thi sĩ  Thanh Tâm Tuyền

  I-     Thơ Thanh Tâm Tuyền

                 theo dòng chảy của tiềm thức

Thanh Tâm Tuyền theo chân các nhà siêu thực. Chủ nghĩa siêu thực tôn trọng dòng chảy của tiềm thức, giải phóng cái tôi khỏi “gông cùm” của lô-gích, lý trí, đạo đức và mỹ học truyền thống.    Chính vì vậy, thơ Thanh Tâm Tuyền chỉ gợi những rung động thuần tuý tinh vi trong sâu thẳm tâm thức con người..

Thế giới thơ của ông là thế giới của những giấc mơ mà giấc mơ thì chập chờn, đứt đoạn.Biểu hiện của thơ là những ảo giác, những trạng thái tâm lí chập chờn tỉnh –mộng, thực – hư… “tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ”/ “tôi buồn chết như buồn ngủ”/ “tôi thèm giết tôi”/ “bóp cổ tôi chết gục“… là một giấc mơ, lúc mà thi sĩ quên đi thế giới thực tại, để  sống trong một cõi riêng, cõi vô thức.

Giấc mơ, ảo giác, được nhà thơ khai thác một cách tự nhiên. Thanh Tâm Tuyền kể một câu chuyện huyễn hoặc mà hết sức xúc động, xúc động bởi một phần nó như sự thật, một phần bởi điều mà người muốn nói: sự tội nghiệp, đáng thương của một kiếp người cho dù kẻ đó nắm trong tay quyền lực gần như tuyệt đối, có thể làm khuynh đảo thế giới:

Xin đọc bài thơSầu khúc – 5

             Hắn bước ra giữa sân khấu dìu theo một

            bóng hình tưởng tượng. Không, một bóng

            hình trong suốt. Hắn gục đầu vào vai người

            ấy mà khóc, không nước mắt, chỉ thấy hai

           hàng khói đục thở ra theo lỗ mũi mờ mịt

                           (…)

               ........................................Tên hề hiện

           nguyên hình là Napoléon, Napoléon mắm

         môi đang khóc.

        Mày chỉ là tên hề buồn, tên hề buồn nhất

       thế giới chẳng làm ai cười nổi.

    Ngay cả trong cõi thực, thế giới vẫn như một giấc mơ, những cảm giác mong manh mơ hồ choán ngợp. Thực hay mơ khó mà phân biệt nhưng nó là cõi thực đấy! bởi câu chuyện người kể lúc tỉnh, chuyện giữa ban ngày nhưng nào ai biết! :

Xin đọc bài Thành phố  I I

             .............bỗng nhiên hè đường tách

            lìa khỏi linh hồn, rồi những mặt nhà những

            chòm

            cây xe cộ nghĩa là thành phố đáng ghét như

            thù

 1-   Thơ Thanh Tâm Tuyền  đi sâu vào tâm thức con người

          bằng cách phá vỡ tính liên tục của dòng chảy cảm xúc

Thơ Thanh Tâm Tuyền  thường  cắt mạch liên tưởng, tạo khoảng trống khoảng trắng.. Khoảng trống, khoảng trắng là những “vùng khuyết” mà tác giả tạo ra, ở đó tác giả không nói hết điều mình cần nói. Cũng có thể đó là lối nói “bóng gió”, lối diễn đạt hình tượng hay tính đa nghĩa mà tác phẩm gợi nên… Khoảng trống khoảng trắng đòi hỏi độc giả phải dùng kinh nghiệm, tri thức, cảm giác, phán đoán mà bổ sung vào để thể nghiệm, để hiểu điều tác giả muốn nói.

        Trật tự cú pháp  trong thơ nhiều lần bị tước bỏ bằng cách ngắt câu, bằng cách tước bỏ các liên từ, quan hệ từ liên kết bộ phận câu. Bài thơ như là sự tập hợp những ngữ đoạn, những mệnh đề vốn rời rạc trong ngôn ngữ hằng ngày.

 Cấu trúc thơ Thanh Tâm Tuyền nhìn bề ngoài có vẻ rời rạc, ngôn ngữ thơ như những nhát cắt. Câu trong thơ ông là một phán đoán không đầy đủ, những tam đoạn luận rời rạc. Kết hợp ngôn từ trong thơ thường rất xa lạ.

Chẳng hạn trong bài thơ Của em

          trái tim ngọn lửa xanh

           áo mùa đông

          ngón tay út ngây thơ nền vải

 Có thể hiểu câu thơ bằng cách khôi phục ngôn từ liên kết trong câu ,

chẳng hạn: trái tim như ngọn lửa xanh và áo mùa đông/

 trái tim và ngọn lửa xanh cùng với áo mùa đông/

 trái tim và ngọn lửa xanh mong manh như  áo mùa đông…

Như  vậy sự kết hợp ngôn từ liên kết trong thơ theo một sự cao hứng, một dòng cảm xúc vô thức nào đó chi phối, chỉ có thể là cảm xúc.

 2-    Thơ Thanh Tâm Tuyền đi sâu vào tâm thức

   hiện ra như bức tranh siêu thực với những hình ảnh đầy biến ảo

 Những câu thơ Thanh Tâm Tuyền như một bức tranh siêu thực với những mảng màu được kết hợp với nhau ngẫu nhiên, những mảng màu ấy không đem đến một hình ảnh cụ thể nhưng nó chứa đựng trong đó vô vàn hình ảnh đầy biến ảo. Thụy Khuê viết: “Phải nói thêm rằng, tính cách dang dở, dứt đoạn, này là tính cách chung của văn học nghệ thuật thế kỷ XX: Picasso “cắt” mặt các cô gái Avignon (Mesdemoiselles d’Avignon) ra làm nhiều mảnh, tung lên tranh, thể hiện những khuôn mặt đang chuyển động, với nhiều góc cạnh, kể cả khía cạnh nội tâm; để thay thế những bức chân dung cổ điển, hoàn mỹ, vẽ những  khuôn mặt im lìm – chết, không có trong thực tế

  3-    Thơ Thanh Tâm Tuyền đi sâu vào tâm thức  

                            biểu đạt  tính đa nghĩa

Thơ Thanh Tâm Tuyền đi sâu vào tâm thức biểu đạt  một lúc nhiều ý niệm. Đặc biệt  là hình tượng trong những bài thơ đậm chất tượng trưng như: Phục sinh; Mặt trời; Mắt biếc; Kiến trúc; Hoa; Chim; Mưa ngủ; Lệ đá xanh; Mai; Cỏ; Dạ khúc; Sầu khúc; Đêm; Đoản khúc; Mặt trời tìm thấy…dẫn đến nhiều cách hiểu, nhiều ý nghĩa nội dung.

 Nhà thơ tạo cho hình tượng tính “đa nhân cách” để nó có thể sống cùng lúc nhiều số phận, ở đó mỗi độc giả bắt gặp một số phận khác nhau, thậm chí cùng lúc bắt gặp nhiều số phận, nó còn phụ thuộc vào kinh nghiệm sống và sự nhạy cảm của mỗi người.     

Những từ ngữ thông thường   trong  câu  thơ nhưng được kết hợp với nhau theo những tiêu chuẩn mới, hình thức mới khiến câu thơ bỗng nhiên mang những ý niệm mới:    từ những cái cụ thể mà tạo ra những cái trừu tượng.

Chẳng hạn trong bài thơ    Mai 2  

             mùa hè lên tiếng cười

             trong bàn tay nước suối

             mùa tóc phun

           đẹp những khu rừng không bóng cây

Người đọc không lạ gì những từ ngữ rất thông thường trong kho tàng từ vựng tiếng Việt như: ”mùa hè”/ ”tiếng cười”/ ”bàn tay”/ ”nước suối”/ ”mùa”/ ”tóc mun”… nhưng khi chúng được Thanh Tâm Tuyền kết hợp trong những “vũ điệu” mới thì đến những người giàu trí tưởng tượng nhất cũng khó lòng mà giảng nghĩa.

Thơ Thanh Tâm Tuyền   có thể có   bảy loại ý nghĩa

1)  Nói vật này mà như nói tới vật khác, vì giữa các sự vật ấy có nhiều điểm giống nhau;

2)  Ý nghĩ mơ hồ do quan hệ ngữ pháp không chặt chẽ và ngữ cảnh cho phép;

3)  Một từ trong một văn cảnh mà giảng hai nghĩa đều thông;

 4)  Lời trần thuật của tác giả có mâu thuẫn, không nhất trí, nhưng đều thể hiện trạng thái chung của tư tưởng nhà văn;

5) Tác giả vừa viết ý này nhưng lại hé ra một ý khác chân thực hơn, thuộc vô thức;

6) Ý nghĩa mặt chữ của lời trần thuật vừa trùng lặp vừa mâu thuẫn khiến cho người đọc có thể giải thích trái ngược nhau;

7) Một từ có hai nghĩa, hai loại giá trị mơ hồ, nhưng lại là hai nghĩa trái ngược nhau do văn cảnh quy định.”

   Bài thơ Chim   là một bài thơ đa nghĩa với những câu thơ kì bí:

        tôi ru chim trong cổ họng

      mặt trời kêu xuống thái dương những mầu ánh sáng thơm

         tim kinh ngạc

       đời tạo câu cười thiên nhiên mai’

Vẫn thấy xuyên suốt một hình tượng Chim, nhưng người đọc khó lòng mà hiểu nổi ý nghĩa của hình tượng ấy: chim là gì? Qua biểu tượng tác giả hàm ý về một  vấn đề gì chăng? Chắc chắn thế nhưng rồi ai cũng bất lực tuyệt vọng khi đi tìm cách giải.

Không chỉ những bài thơ nói trên mới đa nghĩa, cả những bài thơ có tính “khả giải” cao cũng chứa đựng nhiều bí ẩn. Đằng sau những câu chữ thông dụng có liên kết khá mạch lạc là những ẩn số mà khi giải mã người ta có thể thu được kết quả đa trị “nhiều nghiệm” thậm chí là “vô số nghiệm”. 

   Xin đọc mấy câu  của bài thơ  Nhịp ba:

              ngực anh thủng lỗ đạn tròn

              lưỡi lê thấu phổi

              con tim còn nhẩy đập

             nhịp ba nhịp ba nhịp ba

   Cái “nhịp ba nhịp ba nhịp ba” đều đặn ngân vang ấy chứa đựng nhiều ý nghĩa. Đó là nhịp điệu cuộc sống, nhịp điệu con tim anh con tim tôi, con tim mỗi chúng ta… hay là sự thanh thản của mỗi con người trong cuộc đấu tranh vươn tới những gì tốt đẹp. Nhịp ba là nhịp của sự sống cả khi đã “trúng đạn rồi”, nhịp điệu bất diệt của đời người không bao giờ dứt.

Trong thơ Thanh Tâm Tuyền tính đã nghĩa được đẩy lên một mức cao: bất khả giải cả những người tự tin và ngạo mạn nhất cũng không dám nói “tôi đã hiểu hết bài thơ”. Thơ Thanh Tâm Tuyền chỉ gợi, gợi ở chiều sâu vô thức, gợi bởi những lớp nghĩa đa tầng, những hình tượng đa nghĩa, những liên kết đa chiều…

  4-    Thơ Thanh Tâm Tuyền đi sâu vào tâm thức

                 đậm chất văn xuôi, không vần, đậm chất đời thường ,

  a/-   Thơ đậm chất văn xuôi

           Chất văn xuôi trong thơ Thanh Tâm Tuyền thể hiện một cách rõ nét .

  -Bài thơ có hình thức như những trang văn xuôi:

       Xin đọc mấy  câu bài thơ Mưa ngủ :

Tôi đứng nhìn mưa bên sông, mưa nửa

dòng nước. Ôi nếu được ngủ dưới  mái

tranh, mùi đất bốc mưa mới đầu mùa ấm

phổi hơn một hơi thuốc lá.

Tôi sẽ đưa em về bên ấy, nền nhà ẩm và em

chân đất.Từ bỏ thành phố nhà máy xe điện

xe buýt ánh đèn ngã tư. Tôi can đảm như

thế. Con đường vào làng men chân đê hoa

cỏ hoang dại nói tâm hồn những vật những

người sắp   gặp...................

 - Bài thơ có xuống hàng mà không viết hoa đầu dòng:

Hầu hết thơ Thanh Tâm Tuyền có xuống hàng, mới nhìn thoáng qua nó có hình thức kiểu như thơ tự do trong phong trào Thơ mới, hay thơ tứ tuyệt, ngũ ngôn thơ bảy chữ, tám chữ… Nhưng không, thơ Thanh Tâm Tuyền có xuống hàng mà không viết hoa đầu dòng, ý thơ hàng dưới vẫn tiếp tục ý hàng trên, thực chất vẫn chỉ là một câu kéo dài:

   Xin đọc mấy  câu bài thơ  Tôi không còn cô độc

                                 Cảm ơn mọi người

                                 cảm ơn hội xuân rộng lớn

                                 những người dự hôm nay

                                 tôi thấy những cặp mắt ngước

                                 những búp tay hồng bâng khuâng

                                mầu áo trưng vui

                                tôi còn nhìn thấy đi vào

                                ở cuối dãy

                                một người hôm qua         

  b/-Thơ không vần

Thơ Thanh Tâm Tuyền không vần bởi lẽ vần gò bó và giới hạn cảm xúc, vần dễ đưa thơ vào ngõ cụt. Thơ không vần giải phóng cảm xúc nhà thơ, giúp thi sĩ diễn đạt điều mình muốn nói. Thơ không vần là bước cách tân táo bạo của thế hệ Thanh Tâm Tuyền mà ông là một tác giả tiêu biểu. Thanh Tâm Tuyền không chia dòng như thơ truyền thống, câu thơ kéo dài, xuống dòng đột ngột, số chữ trong câu cũng bất thường có khi một chữ, vài ba chữ, lại có khi hàng mấy chục chữ.

 c/-  Thơ đậm chất đời thường

Thanh Tâm Tuyền viết về cuộc sống với nhiều sắc thái khác nhau: có cái bi lẫn cái hài, có niềm vui nỗi buồn có sự trái ngang dang dở, có thành và bại, có tốt xấu đan xen…

Đề tài trong thơ rất đa dạng:

     đó là những con người thân thuộc : là Liên là Đĩnh, là Minh Châu Phương Thảo, là Quách Thoại…,  

    đó là những chuyện thường ngày trong cuộc sống: Bằng hữu; Gửi Quách Thoại; Của Duy Thanh; Chiều trên phi trường; Một chỗ trên ô tô buýt; Thành phố; Đừng bắt tôi từ biệt “ 

 Chuyện thường ngày trong cuộc sống có thể  là những vật liệu của công nghiệp và thành phố. Thành phố trong thơ ông như một công trường xây dựng đầy những vật liệu nhân tạo. Tất cả đều dang dở, ngổn ngang, thậm chí hỗn độn.

Xin đọc mấy  câu bài thơ  Bến tàu

            người thuỷ thủ già

            xuống bến tàu

           sớm mai

            biển tím thổi gió mặn vào sông

           thành sắt đỏ hoen

Chuyện thường ngày trong cuộc sống có thể   là những mẩu chuyện

dưới hình thức tự sự.

 Khá nhiều bài thơ có kết cấu tự sự như: Sầu khúc  3; Sầu khúc  5; Đêm 4; Đêm  10…

Đó là những chuyện kể có nội dung, có nhân vật, có tình huống… Dấu vết tự sự còn là những mẩu đối thoại, những hô ngữ, từ tình thái, lời kể…, những hình thức ngôn ngữ này chiếm số lượng vô cùng lớn:

– các con ơi cha anh chết đều chưa đầy ba mươi

– tôi tự hỏi sự tình cờ nào đưa chúng ta gần nhau

– Tôi biết những người khóc lẻ loi

– Tôi gặp người trại chủ Đông – Âu

– Tôi hỏi: từ bao giờ anh thôi là anh để là em?

– Em biết không? Em biết không?

– Đêm nay anh không ngủ, anh cô đơn, anh bị chiếm đoạt

– Có ai gọi tên tôi giữa phố

– Không không tôi không trút hơi thở đêm nay/ Đừng bắt tôi từ biệt

   II-     Thơ Thanh Tâm Tuyền nổi bật

                các thuật ngữ: so sánh, ẩn dụ, hoán dụ…

  1- So sánh trong thơ

So sánh là đối chiếu sự sự vật này với sự vật khác có nét tương đồng để làm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.

So sánh   theo Từ điển thuật ngữ văn học, là đối chiếu hai hiện tượng có dấu hiệu tương đồng nhằm làm nổi bật đặc điểm của hiện tượng này qua đặc điểm của hiện tượng kia.

Theo đó so sánh thường có hai vế, vế được so sánh và vế dùng để so sánh, chúng được nối kết bởi một quan hệ từ (như, giống, bằng, không bằng, thua…).

Thơ Thanh Tâm Tuyền thường xuyên có các hình ảnh so sánh,  có lối so sánh khuyết phương diện, có lối so sánh đảo, có lối so sánh trùng điệp… .    

Lối so sánh trùng điệp   là  lối so sánh nhiều lớp giúp người đọc hình dung ra những đặc điểm, tính chất, trạng thái sự vật: 

Xin đọc mấy  câu bài thơ Đêm

        Anh xô ngã em từ chóp đỉnh hạnh phúc

        Khuôn mặt vỡ tan

        Như cẩm thạch

        Như nước mắt

        Như muôn đời

       Không hối hận

Chú ý những hình ảnh dùng để so sánh với ”khuôn mặt vỡ tan”, ta thấy sự vật thứ nhất: “như cẩm thạch”, chỉ tính chất tan nát của vật lí học, không còn gì nguyên vẹn, “như nước mắt” lại chuyển sang một trạng thái khác, nỗi đau. Rồi “như muôn đời – không hối hận” nói lên sự quyết liệt trong hành động xô ngã em từ chóp đỉnh hạnh phúc.

 Tuy hai hình ảnh được so sánh và dùng để so sánh ấy không mấy ăn nhập với nhau nhưng cũng đủ làm rõ điều nhà thơ muốn nói. Thanh Tâm Tuyền nhiều lần mở rộng vế dùng để so sánh như vậy.

Những hình ảnh dùng để so sánh trong thơ rất bình thường giản dị nhưng được nhà thơ làm mới bằng những kết hợp xa lạ, tạo nên những liên tưởng bất ngờ thú vị.     Xin quý độc giả  2 câu thơ cũng trong bài thơ Đêm

         Với máu trong tim

         Chảy nhanh như máy móc đau ốm

Nét tương đồng là “ Chảy nhanh”, giữa hai sự vật:    “máu” và ”máy móc” đều nhanh nhưng là ”máy móc đau ốm”, nó thể hiện trạng thái mệt mỏi, một cuộc sống khô khan đơn điệu của con người.

 Những hình ảnh Thanh Tâm Tuyền sử dụng để so sánh là những hình ảnh cụ thể lấy từ cuộc sống đời thường, những gì chúng ta có thể nhìn thấy sờ thấy và nghe thấy để làm nổi bật, làm rõ đối tượng cần được so sánh (cũng là những sự vật cụ thể, hữu hình). Nhưng khi hai cái hiện thực hữu hình ấy kết hợp với nhau lại tạo nên cái vô hình, trừu tượng.

  2-   Ẩn dụ   trong thơ

* Ẩn dụ là gọi tên sự vật hoặc hiện tượng này bằng tên sự vật hoặc hiện tượng khác có nét tương đồng với nó nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt. 

 Theo Từ điển thuật ngữ văn học, ẩn dụ là “phương thức thể hiện cái này qua cái kia, mà bản thân cái được nói tới thì giấu đi một cách kín đáo

Thanh Tâm Tuyền  đã  xử dụng ẩn dụ vào thơ nhằm tránh  sự nhàm chán,  nhằm làm bài thơ trở nên nhiều ý nghĩa tăng chiều sâu cho tác phẩm”, nhằm kích thích bạn đọc “đồng sáng tạo.

Ẩn dụ mà Thanh Tâm Tuyền  xử dụng có những đặc trưng sau đây: 

 1/-   khía cạnh phân tích

 về hình thức:      

             Cửa sổ trời những mắt chưa quen   ( bài thơ   Của em)

  về màu sắc:

            cuộc đời tối tăm  (Liên những bài thơ tình thời chia cách)”

            Thế giới sương mù trong trí nhớ Sầu khúc 4

 về chức năng:.

              công trường máu xương   (Mắt biếc)

về thuộc tính nào đó: 

        thành phố đau từ mỗi cột đèn (liên,những bài thơ tình thời chia cách)

       Cả đời là sa mạc (Đêm 4)

       Anh chìa hai bàn tay khô héo (Sầu khúc),

 về đặc điểm bề ngoài nào đó:

          một con chó sói

               thứ chó sói lang thang (Phục sinh)

về nghĩa nhưng có sự trừu tượng hóa: 

        ngực cháy lửa” (Phục sinh)

       tim rũ rượi   (Lệ đá xanh), 

 Gọi tên sư   vật để chỉ người:...

       Anh đụng tới loài côn trùng kinh hoàng đang thở (Sầu khúc 4 )

   Chuyển tính chất của một vật sang một vật khác: ..

       Tương lai thét đớn đau        ( bài thơ Đêm  9)

       quá khứ chết đi không một lần than tiếc   ( bài thơ   Tình cờ)

  2/-   khía cạnh ngữ pháp

     Ẩn  dụ có thể xuất hiện ở danh từ, động từ,  tính từ

danh từ              cửa trái tim…(Phục sinh) 
động từ             quá khứ chết đi ( bài thơ   Tình cờ)

tính từ               huyệt lạnh (Sầu khúc 1)

  3/-   khía cạnh   chức năng

                có thể chia ẩn dụ thành ba loại: 
1) Ẩn dụ định danh cung cấp những tên gọi mới bằng cách dùng vốn từ cũ.

                cửa trái tim”…(Phục sinh) 
2) Ẩn dụ nhận thức, là nguồn tạo nên hiện tượng đa nghĩa

              cuộc đời tối tăm

3) Ẩn dụ hình tượng là phương tiện diễn đạt có sức mạnh biểu cảm. Ẩn dụ được dùng trong thơ trữ tình. 
-        Vd.                 tôi thấy những cặp mắt ngước

                                 những búp tay hồng bâng khuâng

                                mầu áo trưng vui

 Ẩn dụ  mà  Thanh Tâm Tuyền sử dụng

  a/-     có thể đươc thấy trong một cụm từ nhằm diễn đạt một đối tượng:

   -“nắng thuỷ tinh”; “đứa nhỏ linh hồn”; “con chó đói không màu”; “nước đen sâu thao thức”;         “    từng chuỗi cuộc đời”; “ngực cháy lửa”; “mở cửa trái tim”…(Phục sinh)

-“   giọt lệ pha lê”; “trận bão cơn điên” (Của Duy Thanh)

-”  cuộc đời tối tăm”; “thành phố đau”; “rực rỡ nhớ thương”(Liên những bài thơ tình thời chia cách)

-   ngọt hiền măng sữa”; “cười tiếng suối” (Người yêu)… 

  b/- có thể đươc thấy trong một cấu trúc hoàn chỉnh, đó là một câu đơn, câu nhiều thành phần…

– đêm ngã xuống khoảng thì thầm tội lỗi (Phục sinh)

– anh mang nhốt tự do vào công trường máu xương/ giam hoà bình

 trong trại tập trung địa ngục (Mắt biếc)

– quá khứ chết đi không một lần than tiếc/ hôm nay thiếp dưới lần

 chăn gai (Tình cờ)

– mặt trời kêu xuống thái dương những mầu ánh sáng thơm (Chim)

– Cuộc đời cứ mở tròn những con mắt thản nhiên nhìn tội lỗi (Đêm 5)

– Đừng vội ném chuỗi cười xuống huyệt lạnh (Sầu khúc 1)

– tiếng kèn rách vô hình dáng (Đêm 9)

– Tương lai thét đớn đau (Đêm 9)

– anh mang nhốt tự do vào công trường máu xương (Mắt biếc)

– Em hoàng hôn trút áo/ ngực gọi đêm về (Mai)

  c/- có thể đươc thấy trong suốt bài thơ,

                    làm cho bài thơ là một ẩn dụ toàn diện: 

  Đó  là  những bài thơ  sau đây:

           Mắt biếc; Kiến trúc; Hoa; Chim Tĩnh vật,; Mai; Cỏ; Đêm; Li nước trong (Đoản khúc), Đen… Liên, Đêm, Mặt trời tìm thấy

Thường Thanh Tâm Tuyền sử dụng những chất liệu xa lạ với nhau để thực hiện một phép ẩn dụ, người đọc sẽ ngỡ ngàng trước sức liên tưởng táo bạo của thi sĩ nhờ vậy hình ảnh ẩn dụ trong thơ ông có chiều sâu sáng tạo. Bằng tài năng nhà thơ đã thực sự làm mới ngôn ngữ thơ, làm mới phép ẩn dụ bằng những chất liệu không trộn lẫn vào đâu, màu sắc siêu thực đi vào từng con chữ, ở đó ta chỉ có thể nhấm nháp mà thưởng ngoạn từng hình ảnh thơ vừa quen vừa lạ: 

     3- Hoán dụ trong thơ  

Hoán dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng, khái niệm bằng tên của một sự vật, hiện tượng, khái niệm khác có quan hệ gần gũi với nó nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.

Hoán dụ gồm có 4 kiểu thường gặp:

·                    Lấy một bộ phận để gọi toàn thể;

·                    Lấy một vật chứa đựng để gọi 1 vật bị chứa đựng;

·                    Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật;

·                    Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng.

Xin  đọc câu thơ bài thơ   Bến tàu

            “rưng rưng bắp tay hải cảng”…

Câu thơ   này  vừa lấy cái bộ phận chỉ cái toàn thể vừa mang ý nghĩa tượng trưng mang màu sắc siêu thực. 

Theo Từ điển thuật ngữ văn học, hoán dụ là “phương thức chuyển nghĩa từ  ngữ đối tượng này được gọi bằng từ ngữ vốn chỉ một đối tương khác nhờ một quan hệ lôgic, vật chất, lịch sử hay thói quen đã liên kết hai đối tượng lại

Trong thơ Thanh Tâm Tuyền,   một hình ảnh được hoán dụ nhiều lần bằng những đối tượng khác nhau tạo nên những đợt sóng giúp độc giả tìm thấy ở đối tượng được nói tới nhiều đặc tính.

Chẳng hạn  trong   bài  thơ  Ca ngợi tình yêu 3   Có thể tìm thấy cấu trúc mở rộng bằng thủ pháp hoán dụ:                               

            Trang sách khởi đầu viết

            mắt người cần ánh sáng

           môi người cần mặt trăng

            bàn tay đòi mặt trời

          và ngực em tự do

            .............

Cấu trúc mở rộng như vậy, kết hợp với phép điệp cú pháp, tạo nhạc tính và nhấn mạnh nội dung tư tưởng, cảm xúc nhà thơ. Toàn thân ”người” sống dậy cảm xúc: ”mắt”, ”môi”, ”bàn tay”, ”ngực” hướng tới những gì trong sáng cao đẹp: “ánh sáng”, ”mặt trăng”, ”mặt trời”, ”tự do”.

Chẳng hạn  trong   bài thơ Của em , có thể tìm thấy cấu trúc mở rộng bằng thủ pháp hoán dụ

            Cửa sổ trời những mắt chưa quen

           Trán hoang đồng cỏ

            Run đường môi kỉ niệm

           Đi qua những thành phố đầy tim

Cấu trúc mở rộng như vậy nhấn mạnh những cung bậc cảm xúc của thi nhân.

Trong phép hoán dụ của Thanh Tâm Tuyền ta bắt gặp những chất liệu mới, những cách diễn đạt mới  tạo nên   những hình ảnh mà  độc giả, không thể lí giải, không thể cắt nghĩa:

– mắt ai cười sao vỡ (Tình yêu giữa đám đông)

– viền cỏ/ bồng tóc nâu (Hoa)

– trái tim ngọn lửa xanh/ áo mùa đông  (Của em)

– Tiếng cười tan thành khói trên những búp tóc rối (Đêm 6)

– Núm lưỡi lửa cháy tan lời ân ái (Đêm 8)

4- Tính chất giống nhau của ẩn dụ và hoán dụ trong thơ

        Trong thơ Thanh Tâm Tuyền có sự giao thoa giữa ẩn dụ và hoán dụ,

Bài thơ   Mặt trời  có câu:

                      không gian tâm hồn trong nhà ngục tâm hồn

                      thế giới nói thêm lời hoa cỏ thiên nhiên

Rõ ràng “không gian tâm hồn”, “nhà ngục tâm hồn” là những ẩn dụ cho một thế giới, cho một môi trường nhưng cũng có thể hiểu nó là một hoán dụ cho cuộc sống của một con người bởi tâm hồn là một phương diện trong đời sống con người.

Bài thơ Mặt trời  có câu

                   trái tim ngọn lửa xanh

Trái tim ngọn lửa xanh là ẩn dụ cho sức mạnh của  của  tình  cảm  nhưng cũng có thể hiểu nó là một hoán dụ chỉ hình ảnh một con người

Bài thơ Đêm 8  có câu

                “núm lưỡi lửa cháy tan lời ái ân”

 hình ảnh núm lưỡi lửa cháy tan lời ái ân vừa là ẩn dụ cho sức mạnh của lời nói ma quái, quyến rũ… nhưng cũng có thể hiểu nó là một hoán dụ nhằm chỉ một con người

.    III-  Thơ Thanh Tâm Tuyền chứa nhiều điệp ngữ…

Điệp ngữ là “một từ, cụm từ, một câu hoặc một đoạn thơ văn được lặp lại với dụng ý nhấn mạnh hoặc gây ấn tượng cho người đọc người nghe

Trong hai tập Tôi không còn cô độc và Liên, Đêm, Mặt trời tìm thấy 

 Điệp ngữ được Thanh Tâm Tuyền sử dụng khá nhiều. Điệp ngữ rất đa dạng và linh hoạt.

  1-    Dạng điệp ngữ phổ biến nhất

Có thể nói phép điệp ngữ ở vị trí đầu dòng thơ, điệp một từ, một cụm từ, điệp cú pháp là hình thức phổ biến nhất trong hai tập thơ.

 Những hình thức điệp này có khi tồn tại riêng lẻ, có khi kết hợp với nhau trong một đoạn thơ các câu thơ được láy đi láy lại ngân nga như màn hợp xướng:

 – Là chiều nơi mắt em/ Là chiều nơi nghĩa địa (Sầu khúc 3)

– Những cây leo yếu đuối/ Những cỏ non dại dột (Đêm 3)

 – Những buổi chiều ban mai/ Những nhớ nhung bầu trời/ Những vuốt

  ve trên bàn tay (Sầu khúc 7)

 – Sự sống còn một người/ Sự sống còn nhiều người  (Nhân danh)

 -ở thành phố thiếu thốn/ ở làng mạc đoạ đày(Bài ca ngợi tình yêu 4)

– Cả đời là sa mạc/ Cả tôi là tự do (Đêm 4)

– những thống nhất quê hương/ những yên lành độc lập (Mắt biếc)

  2-   Dạng điệp ngữ  giãn cách

  Mỗi lần điệp lại một đơn vị cú pháp, bài thơ được chia ra các bộ phận như một khổ thơ:

  Điệp ngữ ở bài thơ Vĩ tuyến

         Nói thầm với nhau

                 bằng bàn tay

                người nằm đường ngăn trên trán đau

       nói thầm với nhau

               bằng vuốt ve

      người nằm đường ngăn tim rách nát

  Điệp ngữ ở bài thơ Li nước trong (Đoản khúc)

       6 dòng thơ chia làm 3 khổ đều đặn:

                          Là người mình yêu

                                  Bên những miền xứ chết

                         Là đường con tim

                                 Trên bàn tay quên lãng

                       Là trí nhớ không

                                Trong thời gian bất tỉnh

   3-    Dạng điệp ngữ toàn phần trong một dòng rồi điệp cách dòng

                    ở những vị trí khác nhau trong khổ thơ:

   Trong bài thơ     Sầu khúc 4

                    Em biết không? Em biết không?

                    Anh chối từ một nửa thế giới

                   Thế giới sương mù trong trí nhớ

                   Muốn chạm vào đỉnh nào bén ngọn của thân em

                   Anh đụng tới loài côn trùng kinh hoàng đang thở

                   Em biết không? Em biết không?

   4-    Dạng điệp ngữ hoàn toàn

                   ở phần kết thúc bài  thơ tạo nên vĩ thanh.

   Các câu thơ như được kéo dài, ngân nga trầm bổng bởi âm hưởng của lời thơ không bao giờ tắt : 

          Trong bài thơ  Định nghĩa một bài thơ hay        

                              – một người hai người và ba người

                                một người hai ngườy giờ.

                               Thành phố là một tín hiệu       

       Trong bài thơ  mắt biếc                    

                           – mắt biếc  mắt biếc

                              mắt biếc

      Trong bài thơ    Nhịp ba                

                            – tình yêu tự do mãi mãi

                               tình yêu tự do

                               mãi mãi anh ơi

Như vậy hoàn toàn có thể khẳng định điệp ngữ là biện pháp nghệ thuật được nhà thơ vận dụng khá nhiều và đa dạng, nhằm tạo nên nhịp điệu hài hoà trong âm hưởng câu thơ góp phần tạo nên nhạc tính cho thơ.

    IV-   Thơ Thanh Tâm Tuyền nhịp điệu giàu nhạc tính

   Nhịp điệu  thơ  Thanh Tâm Tuyền là  ”nhịp điệu của tâm hồn”, nhịp điệu của hình ảnh”. Hình ảnh trong thơ  liên tiếp hòa hợp mà những tiếng và chữ gợi ra như những ngân vang, những khoảng im lặng chứa đựng  sự xúc động. Đó là nhịp điệu thành hình của những cảm xúc.

   Nhịp điệu thơ giàu nhạc tính bởi những “làn điệu” du dương của nó:

Xin đọc   bài thơ Đen   để kiểm chứng : 

       Một người da đen một khúc hát đen

       bầu trời đen sâu không cùng

       những dòng nước mắt

      Xé nát thân thể bằng tiếng kèn đồng

Bằng giọng của máu của tuỷ của hồn bắt đầu ngày tháng

Giữa rừng không lời rừng mãi trống không

Bài thơ Đen    trên đ ây   đậm đặc phong khí da đen; gây nhiều ấn tượng mạnh . Bài thơ  giàu nhạc tính nhờ sự lặp lại các đơn vị ngôn ngữ, lặp lại các từ, cụm từ, các câu thơ, đoạn thơ. Sự lặp lại như vậy tạo nên “tính vần” cho thơ, tạo nên âm hưởng nhịp nhàng đều đặn, tạo nên làn điệu” du dương

Cũng Xin đọc  thêm bài thơ Đừng bắt tôi từ biệt  để kiểm chứng

                                Không không tôi không trút hơi thở đêm nay

                              Mặc thần chết đứng múa trên đầu lưỡi

                                Không không tôi chối lậy cả hai tay

                               Tôi còn muốn sống ,còn muốn sống

                               Vì lòng tôi chứa chan đau khổ

                               Vì hồn tôi tràn trề chua cay                          

Ở đoạn thơ trên ta thấy có sự lặp lại những từ: “không”,”tôi”, “vì”, có điệp ngữ: “tôi còn muốn sống còn muốn sống“, có lặp lại cấu trúc cú pháp: “Vì lòng tôi chứa chan đau khổ/ Vì hồn tôi tràn trề chua cay”. Hầu hết thơ Thanh Tâm Tuyền lặp lại các thành tố như trên, sự lặp lại có thể gần nhau cũng có thể xa nhau.   Chính vì vậy   mà thơ  giầu nhạc tính

Nói đến nhịp điệu ngôn ngữ phải nói đến sự chia cắt dòng âm thanh, mà khi đọc, người đọc cảm thụ một cách trực tiếp.  Có hai thứ  nhịp điệu:

Một là nhịp điệu trùng với ngữ nghĩa, tức là ngắt nhịp, ngoài việc tạo tính nhạc còn có giá trị biểu đạt nội dung thơ.

Hai là, nhịp điệu không trùng với ngữ nghĩa, ngắt nhịp khác đi, ngữ nghĩa sẽ khác.

 Thơ Thanh Tâm Tuyền có cả hai trường hợp ngắt nhịp như vậy nhưng đặc sắc hơn có lẽ là cách ngắt nhịp không trùng với ngữ nghĩa. Do thiếu sự liên kết nên nhiều câu thơ Thanh Tâm Tuyền có độ mở rộng cả về ngữ nghĩa lẫn ngữ điệu, nó phụ thuộc vào thói quen hay cách cảm của người đọc, một câu thơ có đến vài ba cách ngắt nhịp:

– cảm giác ngủ một vùng yên tĩnh (Mặt trời)

– Cửa sổ trời những mắt chưa quen (Của em)

– ngón tay út thơ ngây nền vải (Của em)

– những rừng gió kể chuyện bể khơi (Của Duy Thanh)

– mái sáng đường nằm chiêm bao biển giận dỗi (Chim)

– mặt trời kêu xuống thái dương những mầu ánh sáng thơm

 (Chim)

– đau xé trời đêm không sao bánh máy quay vũ khí (Chim)

– Mùa hè lên tiếng cười trong bàn tay nước suối (Mai 2)

                                                          (…)

Thơ khác văn xuôi chính ở phương diện nhịp điệu.

 Nhịp điệu là sức mạnh chủ yếu, là năng lượng của câu thơ.

Dẫu rằng  văn xuôi nghệ thuật cũng phải có nhịp điệu, không gò bó mà tương đối tự do. nhưng  nhịp điệu của thơ Thơ văn xuôi Thanh Tâm Tuyền khác với nhịp điệu tự do của văn xuôi  ở chỗ thơ văn xuôi có nhịp điệu bên trong”, ”nhịp điệu tâm hồn” cộng hưởng cùng từ ngữ. Có những câu thơ tưởng như không có nhịp điệu, kỳ thực nhịp điệu của chúng được ẩn giấu ở chính giọng điệu thơ.

Xin đọc   bài thơ Thành phố  II  để kiểm chứng 

 Rất nhiều khoảnh khắc bỗng nhiên hè

đường tách

 lìa khỏi linh hồn, rồi những mặt nhà những

chòm

 cây xe cộ nghĩa là thành phố đáng ghét như

 thù

 nghịch, tôi bơ vơ suốt buổi chưa hết kiếp

buồn

 phiền. Tôi kẻ tội đồ vượt ngục, những vách t

ường

 hắt hủi những tiến động nguyền rủa, muốn

một

 hồn người yêu đương mà không gặp nên

thành

 phố là nơi đầy ải ghê gớm vì chứa chấp

những cô

 đơn chống chọi...........

Thơ văn xuôi Thanh Tâm Tuyền mang hình thức phân dòng , nhưng câu thơ kéo dài số chữ, không vần, nhịp thơ tự do .  Tuy nhiên Thơ văn xuôi   rất giàu nhạc tính:,  nhạc tính của thơ có được nhờ những từ liên kết: “rồi”,”nghĩa là”, “nên”, “vì”, giúp câu thơ kéo dài một cách tự nhiên như một khúc ngâm, sự lặp lại “tôi” như một nhạc tố, như một vần ẩn trong thơ.

Đến đây, chúng ta có thể hiểu thơ là ngôn ngữ mà trong đó   nhịp điệu điều khiển cú pháp. Và trong thơ, nhịp điệu có nhiệm vụ điều chỉnh ngữ điệu, ngữ nghĩa. Những trường hợp đó, câu thơ nói được nhiều hơn dự định của tác giả.

 Bản thân hình thức câu thơ trở thành phương tiện phụ trợ của thơ, nhưng thơ Thanh Tâm Tuyền không coi trọng hình thức như thơ truyền thống. Ông quan niệm câu thơ chỉ là hình thức bề ngoài của thơ, hình thức mà thực ra không có nó thì thơ vẫn có thể tồn tại.

 Sưu tầm:  PXK