Văn hóa Miệt Vườn   sông nước Cửu Long

                                    tác giả NGUYỄN BÌNH ĐÔNG

 

Đồng bằng sông Cửu Long là quê hương của “văn minh sông rạch”,văn minh miệt vườn” khá độc đáo. Bờ sông không đắp đê, lại bị cắt từng chặng ở ngã ba, ngã tư, muốn qua rạch nhỏ thì sẵn kiểu “cầu tre lắt lẻo gập ghình khó đi”. “Cầu ván đóng đinh” xuất hiện rất trễ khi thực dân Pháp đến.

Cầu tre khó đi nên nhiều người phải... bò, để giữ thăng bằng. Cầu tre còn gọi là cầu khỉ (người qua cầu phải lanh lẹ tay chân như con khỉ chuyền trên cây) luôn luôn có nhịp giữa với khúc tre rời, đề phòng trường hợp ghe có mui quá cao, hoặc có cột buồm thì giở khúc tre ở giữa lên cao, ghe qua rồi thì hạ khúc tre xuống

.Trong công cuộc khai phá và xây dựng miền đất mới của cư dân người Việt ở Nam bộ, dưới tác động của thiên nhiên, con người càng có ý thức cải tạo thiên nhiên. Lập vườn là công việc lao động đầy sáng tạo của những người mở đất. Khác với vườn ở đồng bằng sông Hồng, vườn ở đồng bằng Cửu Long rộng lớn, ở từng nơi vườn thường tập trung lại với nhau thành những không gian vườn tược rộng lớn, mang lại hiệu quả kinh tế cao. “Huê lợi vườn nhiều gấp 50 lần huê lợi ruộng” và riêng tỉnh Bến Tre thì “trong tổng số diện tích 154.606 mẫu tây, có 16.500 mẫu vườn tược”(1). Sự ra đời của miệt vườn không chỉ có ý nghĩa vật chất mà còn có ý nghĩa văn hóa, thể hiện khả năng ứng xử phù hợp của con người đối với thiên nhiên.

Số đông các nhà nghiên cứu khi viết về văn hóa Nam bộ có một cách hiểu chung miệt vườn là “những vùng, những tỉnh xưa được lưu dân Việt vào khai phá sớm hơn cả”. Đó là những dãy đất “giồng” cao ráo mà những người đi mở đất đã chọn “làm đất đứng chân” vì những nơi này “thỏa mãn những yêu cầu ban đầu cho người dân đi khai phá có nước ngọt, cao ráo, tránh được muỗi mòng, rắn rết, trồng được những hoa màu ngắn ngày và có cái ăn để tồn tại”(2).

 
 

 

Theo nhà văn Sơn Nam, miệt vườn là “những vùng cao ráo có vườn cam, vườn quýt”, “được xây dựng trên những đất giồng, đất gò ở ven sông Tiền, sông Hậu”(3).
thuộc tỉnh Sa Đéc, Vĩnh Long, Mỹ Tho, Cần Thơ. Miệt vườn tiêu biểu cho hình thức sinh hoạt vật chất và tinh thần cao nhất ở Đồng bằng sông Cửu Long (chúng ta từng nghe nói về vườn, công tử vườn, bắp vườn, nhà
vườn,...) Cho nên đã phát sinh câu ca dao:

Mẹ mong gả thiếp về vườn,
Ăn bông bí luộc, dưa hường nấu canh

Trai gái ở đất giồng đất bưng miền Rạch Giá – Cà Mau mơ ước có chồng có vợ từ miệt vườn đến, để học hỏi thêm. Cô gái ở Rạch Giá thèm đời sống ở miệt vườn “mẹ mong gả thiếp về vườn, ăn bông bí luộc dưa hường nấu canh”. Cô gái miệt vườn lại e ngại khi lìa quê, theo chồng tận chốn “chim kêu vượn hú”:

Má ơi đừng gả con xa
Chim kêu vượn hú, biết nhà má đâu.
Hoặc là:

Chuồn chuồn bay thấp
Mưa ngập ruộng vườn
Nghe lời nói lại càng thương
Thương em, anh muốn lập vườn cưới em.


Thật vậy, miệt vườn là nơi trù phú. Gái miệt vườn rất giỏi về nữ công gia chánh, cho nên có quan niệm rằng chỉ có trai Gia Định mới xứng đáng làm người yêu:

Ghe ai mũi đỏ xanh lườn,
Phải ghe Gia Định xuống vườn thăm em?

Dưỡng già, sống những ngày hưu trí ở miệt vườn là thong dong nhất. Trai lớn lên mà lập vườn thì cơ sở làm ăn được vững chắc. Bởi vì, “vườn là nguồn lợi quan trọng hơn ruộng, gái vườn ở vào trình độ cao hơn gái quê, đất vườn cao giá hơn đất ruộng. “Đất đai viên trạch” tức là đất ruộng, đất vườn và đất thổ cư, tiêu biểu cho thôn xóm. Cúng “mâm đất đai”, trước khi cúng vái ông bà, tức là cúng cho những người đầu tiên sáng lập thôn xóm, tiền hiền và hậu hiền”(4).

“Trai Nhơn Ái, gái Long Xuyên”, “Trai Hai Huyện, gái Miệt Vườn” là những lời ca ngợi dành cho dân miệt vườn. Nhơn Ái thuộc Phong Điền nổi danh về vườn cam, vườn quýt ở rạch Cần Thơ. Ở đây cũng là nơi sản sinh ra nhiều nho sĩ, nhất là dân trung lưu và bình dân ăn nói lễ phép, lưu loát, biết hát biết hò nơi sông sâu nước ngọt với chiếc tam bản hai chèo hoặc bốn chèo. Gái Long Xuyên nổi tiếng giỏi về nữ công gia chánh, đặc biệt là ở vùng cù lao Ông Chưởng, vùng Chợ Mới, nơi gọi là Hai Huyện.


Nằm trên lưu vực hai con sông Tiền, sông Hậu, Đồng bằng sông Cửu Long được biết đến như một vùng sông nước hữu tình, cây lành trái ngọt quanh năm, người dân hiền hòa mến khách với những địa danh đã được biết đến từ lâu, như: cù lao Thới Sơn, trại rắn Đồng Tâm (Tiền Giang), sân chim Ba Tri, Cồn Phụng (Bến Tre), cù lao Bình Hòa Phước (Vĩnh Long), chợ nổi Cái Răng, chợ nổi Phong Điền, vườn cò Bằng Lăng , chợ nổi Ngã Bảy (Cần Thơ, Hậu Giang), Tràm Chim Tam Nông (Đồng Tháp)... Một vùng sông nước với hệ thống kinh rạch chằng chịt, những cù lao đầy ắp hoa trái và sản vật chính là nguồn nguyên liệu dồi dào tại chỗ để chế biến những món ăn độc đáo in đậm chất phương Nam. Cá lóc nướng trui, lươn, rắn nướng lèo, cá tai tượng chiên xù ăn cùng với các loại rau, hoa cỏ lạ như lá lụa, lá cách, lá săng máu, kèo nèo, bông điên điển, so đũa... đủ vị thơm, chua, chát, ngọt, bùi. Kẹo dừa Bến Tre, nem Lai Vung, vú sữa Lò Rèn, măng cụt Cái Mơn, bưởi Năm Roi Bình Minh, cam sành Tam Bình, xoài cát Hòa Lộc, bánh phồng Sa Đéc, bánh pía Sóc Trăng, mắm thái Châu Đốc... là những hương liệu sẽ mang lại hương vị đậm đà cho bữa tiệc ẩm thực của Đồng bằng sông Cửu Long.



                                                                   Chợ nổi Cái Răng.

Cần Thơ là địa danh tiêu biểu ở vùng đất này. Nó không chỉ là biểu tượng của quê hương mà còn là tình cảm, là niềm hãnh diện của người dân miệt sông nước đồng bằng:
Cần Thơ gạo trắng nước trong
Ai đi đến đó lòng không muốn về...

Câu ca dao lưu truyền từ bao đời đã làm lay động lòng người mỗi khi có dịp dừng chân ghé thăm vùng đất Tây Đô. Đến Cần Thơ, ngoài tận hưởng đặc sản nổi tiếng mang đậm hương vị quê nhà, ăn cơm sốt dẻo nấu bằng gạo Tài Nguyên thơm phức với mắm cá lóc, kèm bát canh cua đồng nấu với bông so đũa, bạn đừng quên đi du thuyền nghe hát dân ca. Chính vì thế mà Cần Thơ thu hút đông đảo bè bạn bốn phương.

Ca dao cũng có câu rằng:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Phong Điền
Anh có thương em thì cho bạc cho tiền
Đừng cho lúa gạo xóm giềng cười chê.
Hay:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Xà No
Có thương em, anh mua cho một chiếc đò
Để em lên xuống thăm dò ý anh!

Hay:
Thấy dừa thì nhớ Bến Tre
Thấy bông sen nhớ đồng quê Tháp Mười

Bến Tre nằm giữa bốn bề sông nước, bao gồm cù lao Bảo, cù lao Minh và cù lao An Hóa, xen lẫn với đồng ruộng và vườn dừa xanh tươi. Khi đặt chân tới Bến Tre, ta sẽ được khám phá vùng hạ lưu và cửa sông Cửu Long. Cuộc sống của người dân Bến Tre luôn gắn bó với cây dừa. Bến Tre có các vùng sinh thái tự nhiên như: vùng sinh thái nước ngọt gồm các cồn, vùng dân cư ven sông Tiền, sông Hàm Luông, với những vườn trái cây nhiệt đới, làng hoa cảnh... Vùng sinh thái nước lợ ở xã Hưng Phong với nét sinh hoạt văn hóa truyền thống mang đậm nét làng quê Nam bộ. Vùng sinh thái nước mặn tại khu vực bãi biển Thới Thuận, Thừa Đức, Thạnh Phong và khu rừng ngập mặn phục vụ cho nhu cầu nghiên cứu, nghỉ dưỡng, giải trí và thưởng thức các món ăn mang hương vị biển. Các cù lao ở Bến Tre có màu xanh bạt ngàn của rừng dừa xen lẫn những vườn trái cây đủ loại. Người dân vùng Cái Mơn, huyện Châu Thành kể rằng, ngày xưa họ đi mưu sinh khắp nơi. Nhiều người từ nước ngoài trở về đem theo các giống cây lạ như: măng cụt, sầu riêng, bòn bon, chôm chôm cùng với kỹ thuật ghép cành, gây giống. Sau khi trồng thử, trái ngon, ngọt thích hợp với dân địa phương và các vùng chung quanh. Từ đó, Cái Mơn được mệnh danh là đất tổ của nghề làm cây giống và lai ghép cây, trong đó, nổi tiếng nhất là sầu riêng Cái Mơn.

Sầu riêng, măng cụt Cái Mơn,
Nghêu sò Cồn Lợi, thuốc ngon Mỏ Cày,
Xoài chua, cam ngọt Ba Lai,
Bắp thì chợ Giữa, giồng khoai Mỹ Hòa,
Quýt đường, vú sữa, ngổn ngang,
Dừa xanh Số Sãi, tơ vàng Ba Tri (12)

Bến Tre còn là quê hương của nhiều loại hoa quả. Ở đây có đến hàng chục loại trái cây nổi tiếng như sầu riêng, xoài cát, măng cụt, bưởi da xanh, chôm chôm được trồng khắp nơi, thứ nào cũng thơm ngon, hấp dẫn. Khi đến thăm xứ dừa Bến Tre, lúc ra về không quên mua một vài sản phẩm đặc sản của địa phương để làm quà cho người thân mà còn được nghe những câu hát ngọt ngào, tình tứ:

Kẹo Mỏ Cày vừa thanh, vừa béo
Gái Mỏ Cày vừa khéo, vừa ngoan...
Ai đến quê tôi mênh mông Đồng Tháp
Thẳng cánh cò bay bát ngát ruộng đồng


Đồng Tháp là vương quốc của các loài trăn, rắn, rùa, già đãi, sếu đầu đỏ, nhơn sen, le le, chằng nghịt, ốc cao, quốc... cùng nhiều loại chim muông khác... Khắp nơi có tràm gió, sen, súng, bàng. Chưa kể đến các khu vực đầy ắp lúa ma, mồm mốc, mồm vàng, đưng, sậy. Hình ảnh người nông dân đi xuồng gặt lúa nổi, hay tay cầm chắc cây phảng phát hoang là hình ảnh tiêu biểu cho công cuộc lao động ở xứ sở này. Ngày nay, đất Đồng Tháp đã trải một màu xanh ngắt của lúa, của tràm, của màu sắc hoa sen và rất nhiều những dòng kinh xanh biếc.

An Bình đất mẹ cù lao
Thơm hương hoa bưởi, ngọt ngào nhãn long
Khách về nhớ mãi trong lòng
Cù lao nho nhỏ bên dòng Tiền Giang

 
 


Người dân ở cù lao An Bình (Vĩnh Long) nói riêng, các cù lao ở miệt vườn Nam bộ nói chung, bao đời nay vẫn luôn tự hào với những sản vật của quê hương: bưởi, nhãn long, sầu riêng, chôm chôm... Mảnh đất cù lao như người mẹ hiền cung cấp biết bao màu mỡ cho cây trái xum xuê, tươi tốt. Ai đã một lần đến với nơi đây lòng không khỏi vấn vương bởi hương bưởi thanh tao hay hương vị ngọt ngào của trái nhãn long đất Vĩnh. Hương thơm, vị ngọt ấy như muốn giữ chân du khách nán lại mảnh đất cù lao bé nhỏ mà thân thương này thêm chút nữa...

Cảnh thiên nhiên và đời sống văn hóa miệt vườn ảnh hưởng rất lớn đến những sáng tác ca dao miền sông nước Cửu Long. Một trong những biểu hiện ấy là sự phong phú và mới mẻ của những hình tượng thiên nhiên liên quan miệt vườn: hình tượng chim và hoa. Trong hệ thống thiên nhiên miệt vườn, đối tượng được phản ánh chính là những hình tượng cây trái do con người trồng trọt. Hệ thống cây trái do trồng trọt chiếm đa số trong hệ thống những hình tượng thiên nhiên liên quan đến miệt vườn: sầu riêng, vú sữa, nhãn, măng cụt, mận, mãng cầu, mít, cam, quýt, xoài, bưởi, dừa, chôm chôm...
Nhìn chung, nét đặc thù của thiên nhiên miệt vườn đã nảy sinh những sáng tác ca dao của Đồng bằng sông Cửu Long. Quá trình hình thành miệt vườn không chỉ đem lại lợi ích kinh tế mà còn tạo ra những yếu tố văn hóa tinh thần phù hợp với đặc điểm tự nhiên và tư duy sáng tác ca dao của người Nam bộ. Sáng tạo đó đã góp phần phát triển thể loại văn học dân gian nói chung, làm phong phú và đa dạng bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.

NGUYỄN BÌNH ĐÔNG

 

alt

 

 
 

 

                               

               Top 10 trái cây của Việt Nam

 

Trung tâm sách kỷ lục Việt Nam công bố 10 loại trái cây có giá trị kinh tế cao nhất nước, với các tiêu chí không chỉ thơm ngon, gần gũi mà còn đáp ứng thị trường tiêu thụ trong nước và xuất khẩu.

Trong cuộc "Tìm kiếm đặc sản Việt Nam" lần thứ nhất - 2012, Vietkings vừa công bố danh sách 10 loại trái cây thơm ngon, đặc trưng của đất nước. Các loại trái này đều được Cục Sở hữu Trí tuệ (Bộ Khoa học công nghệ) cấp giấy “Chứng nhận đăng ký nhãn hiệu hàng hóa”. Chúng cũng trở thành thương hiệu có uy tín đối với thị trường trong nước cũng như trên thế giới.

 
   

    Nhãn Xuồng cơm vàng

là đặc sản trái cây nổi tiếng của thành phố Vũng Tàu.

 Khi chín, nhãn có màu vàng da bò, thịt dày, ráo nước, giòn và rất ngọt. Nhãn xuồng cơm vàng rất thích hợp với đất pha cát.

Hiện tại thành phố Vũng Tàu có trên 200 hộ trồng nhãn xuồng cơm vàng. Một số huyện khác như Xuyên Mộc, Đất Đỏ, Long Thành, Long Điền... cũng đang trồng loại nhãn này. Nhãn xuồng cơm vàng Vũng Tàu được Cục Sở hữu Trí tuệ cấp giấy Chứng nhận đăng ký nhãn hiệu hàng hóa ngày 15/9/2006.

    Nhãn Lồng Phố Hiến  

là giống nhãn Hương Chi đặc sản nổi tiếng ở Hưng Yên từ xa xưa.

Tại Phố Hiến có nhiều giống nhãn khác nhau, và dựa vào màu sắc, hương vị của quả nhãn mà nhân dân đặt tên các loại nhãn: nhãn nước, nhãn cùi, nhãn gỗ, nhãn hoa nhài, nhãn đường, nhãn trắng, nhãn cùi dừa, nhãn hành, nhãn đường phèn... Nhưng tất cả chỉ có loại nhãn đường phèn (nhãn lồng) nay lai tạo thành nhãn Hương Chi là ngon nhất

        Vải thiều Thanh Hà

là đặc sản trái cây của tỉnh Hải Dương. Giống vải ở đây, theo một số người cao tuổi cho biết là đã có trên 150 năm. Tất cả giống vải ở Thanh Hà được nhân giống từ cây vải tổ ở thôn Thúy Lâm, xã Thanh Sơn, huyện Thanh Hà.

Vải thiều Thanh Hà thơm ngon, nhiều chất dinh duỡng, quả nhỏ nhưng tỷ lệ phần thịt cao vì hạt nhỏ. Đặc điểm của vải thiều Thanh Hà là vỏ có màu hồng, khi chín vỏ mỏng, lớp da giấy dai, cùi dày, trong suốt và giòn, khi ăn vị ngọt đượm không hề chát miệng. Vải thiều Thanh Hà đã được Cục Sở hữu Trí tuệ trao bằng Chứng nhận Chỉ dẫn địa lý tại UBND huyện Thanh Hà, Hải Dương vào ngày 8/6/2007.

Sa pô chê hay Sapô

 là đặc sản trái cây của Tiền Giang, đặc biệt giống Sa pô Mặc Bắc là một thương hiệu nổi tiếng ở Tiền Giang và các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long.

Sa pô Mặc Bắc được trồng nhiều ở các xã ven sông Tiền như: Tam Bình, Mỹ Long (huyện Cai Lậy); Kim Sơn, Bàn Long, Phú Long, Song Thuận (huyện Châu Thành). Những xã này có tổng diện tích cây trồng Sa pô Mặc Bắc khoảng 2.000ha.

Vú Sữa Lò Rèn

 

 ở Vĩnh Kim thuộc huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang.

 Giống vú sữa này do một người thợ rèn nhân giống trồng trong vườn nhà mình, sau đó thấy ngon nên phát triển cho dân làng Vĩnh Kim trồng.

Vú sữa Lò Rèn quả tròn, màu trắng, mỏng vỏ, nhỏ hạt, dày ruột, lúc chín vỏ chuyển sang màu phơn phớt vàng hồng. Muốn ăn vú sữa Lò Rèn, người ăn dùng tay vo tròn và bóp đều cho mềm quả, sau đó rút cùi sẽ có một dòng nước trắng như sữa trào ra ngọt lịm. Vú sữa Lò Rèn đã được Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Tiền Giang ban hành tiêu chuẩn cơ sở về chất lượng. Vú sữa Lò Rèn được trồng nhiều ở các xã: Kim Sơn, Phú Phong, Vĩnh Kim, Bàn Long, Đông Hòa, Long Hưng... huyện chợ Gạo (Tiền Giang).

Xoài Cát Hòa Lộc

là một thương hiệu trái cây nổi tiếng ở Nam Bộ từ rất lâu. Hòa Lộc là tên cũ của xã Hòa Hưng, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang bây giờ. Đây là vùng đất phù sa ven sông nên rất nhiều chất dinh dưỡng cho thân cây xoài cát.

Trái xoài cát Hòa Lộc có hình dáng gần giống xoài Cát Chu. Xoài cát Hòa Lộc khi chín có mùi thơm đậm đà và bay xa hơn xoài Cát Chu, đứng cách nơi đặt xoài chín chừng vài mét cũng ngửi thấy mùi thơm. Khi ăn xoài cát Hòa Lộc, người ta cảm nhận như có những hạt đường cát ngọt ngào, thơm tho trong miệng.

Nếu nhìn kỹ sẽ thấy bụng dưới của trái xoài cát Hòa Lộc có một rãnh nhỏ, thẳng tắp từ cuống đến chóp trái. Đây cũng là một trong những đặc điểm nhằm giúp tránh tình trạng mua nhầm các loại xoài khác. Cũng giống Hòa Lộc nhưng nếu được đem đến trồng ở vùng đất khác thì xoài không thơm ngon bằng

 

Thanh Long

 

 là đặc sản trái cây nổi tiếng của Bình Thuận nói riêng, cả nước nói chung.

Thanh long Bình Thuận là mặt hàng xuất khẩu mạnh tại các nước châu Á, nhất là Hong Kong, Đài Loan. Các nước như Malaysia, Singapore, Trung Quốc... cũng nhập khẩu trái Thanh long

Bưởi Da Xanh

là đặc sản trái cây nổi tiếng của tỉnh Bến Tre.

Bưởi da xanh được trồng nhiều ở Mỹ Thạnh An (thành phố Bến Tre) và huyện Mỏ Cày. Khác với bưởi Năm Roi, Tân Triều, bưởi da xanh khi chín vẫn giữ nguyên màu lúc còn xanh. Cắt trái bưởi da xanh ra ta thấy tép bưởi màu hồng, ráo nước, rất dễ bóc tép, không có hạt và hương vị ngọt thanh đậm đà.

Bưởi da xanh Bến Tre đã đạt giải nhất cuộc thi Trái ngon do Viện Nghiên cứu cây ăn quả Miền Nam tổ chức
 
 

 

 Sầu riêng Ri6

ở tỉnh Vĩnh Long

 đã đánh bạt nhiều thương hiệu sầu riêng ở những nơi khác nhờ cơm có màu vàng óng, khô ráo, cầm không dính tay, hạt lép, ngọt đậm và mùi thơm bay xa. Sở dĩ có tên gọi Sầu riêng Ri6 vì đây là công lao tạo giống của ông Sáu Ri ở ấp Phước Định, xã Bình Hòa Phước, huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long, vào năm 1990

Quýt Đường

là một đặc sản trái cây nổi tiếng của tỉnh Trà Vinh. Quýt đường được trồng nhiều ở làng Long Trị và vài nơi khác.

Quýt đường Trà Vinh trái to, màu vàng ươm, vỏ láng bóng và có vị ngọt thanh ít có loại quýt nào sánh bằng